Analizchilar: naraziliqini ipadiligen xelqni qoralliq esker bilen basturush peqet xitaydek mustebit hakimiyetke mensup

Yéqindin buyan chet ellerdiki ijtima'iy alaqe munberliride bolghan munazirilerde X tori teripidin qanliq basturushqa qatnashqan xitay eskerlirining mexpiyetlikni qattiq saqlash belgilimiliri seweblik uzun yillarghiche özi qatnashqan qanliq basturushni héchqandaq kishige ashkariliyalmasliq, qanliq basturush meydanidiki eslimilerni untuyalmasliq sewebidin hetta uzun muddetlik rohi bésimlar ichide qélish, hetta éghir rohi bésim yaki eqlidin ézip qélishtek rohi késeller heqqidiki uchurlar qaytidin munazire témisigha aylan'ghan.

“Li lawshi bushi ni lawshi” texellusidiki awstraliyediki xitay kishilik hoquq pa'aliyetchisi teripidin 5-séntebir küni X qa yollan'ghan bir inkasta Uyghurlarning bir qétimliq qarshiliq herikitini top-zembirekler arqiliq basturushqa qatnashqan bir xitay eskerning eslimisi bérilgen. Bu esker sözide eyni chaghdiki basturush weziyitini bayan qilip, “Bir qanche zembirek oqi yer yüzidiki nersilerni pakpakiz yoqitiwetti. Hemme nerse bir kéchidila yoqap ketti. Men bir yézining qirghin qilin'ghanliqini anglidim, héchkim qutulalmidi. Qarimaqqa üch kent yoqitildi, hetta toxu yaki itlarmu qalmidi” dégen. Bu esker yene özining tunji qétim bundaq qanliq basturushqa qatnashqan chaghdiki ehwalni teriplep, “Jeng bek qanliq idi, tunji qétim buninggha qatnashqan chéghimda, bir kün qustum.” dégen. U bayanida yene “Pütün yéza yoq boldi. Kéyin öylerni chéqiwetti we derex tikti”, dégen.

一张2009年新疆维稳的帖子，引发一众退伍老兵的回忆。
其中有人提到，“抗压能力差的回来接受长时间心理干预”“整村整村的干”“不分性别年龄” pic.twitter.com/xHJoV4lNyT

— 李老师不是你老师 (@whyyoutouzhele) September 4, 2024

X Torida “Li lawshi bushi ni lawshi” ning bu yollanmisigha inkas qayturghanlardin amérikadiki xitay kishilik hoquq pa'aliyetchisi liyu jinshing ependi, Uyghur élide yüz bergen bu qanliq basturushning 2014-yili 7-ayning 28-küni yeken nahiyesining élishqu xangdi yézilirida yüz bergen qanliq basturushning del özi ikenlikini bildürüp, eyni chaghda bu basturushta neq meydan'gha ölüklerni tizimlashqa barghan bir qiz sawaqdishining kéyin sarang bolup qalghanliqini töwendikidek bayan qildi.

“Bu 2014-yili 7-ayning 28-küni yüz bergen yeken qanliq weqesining özi shu. Shu qétimliq basturushta méning ottura mekteptiki bir qiz sawaqdishim yeni lenju uniwérsitétining rus tili fakultétida oqughan qiz sawaqdishim, kéyin qeshqerde uchur téxnika idariside mu'awin bashqarma bashliqi bolup ishligenidi. Eyni chaghda u yekendiki basturushtin kéyin, ölüklerni tizimlash we bir terep qilishqa barghandin kéyin sarang bolup qalghaniken. Men bu ehwalni 2015-yili mektep püttürgenlikimizning 30 yilliqini xatirilesh üchün küytun shehirige barghinimda bashqa sawaqdashlirimdin anglighan idim.”

Liyu jinshing ependi yene, 2009-yili ürümchide yüz bergen “5-Iyul ürümchi qanliq” weqesiningmu xitayning qoralliq saqchiliri we bashqa yurtlardin yötkep kélin'gen xitay eskerliri teripidin qanliq basturulghanliqini bildürdi.

Uning bildürüshiche, 5-iyul künidiki Uyghur oqughuchilarning naraziliq namayishi deslep xelq meydanida tinch bashlan'ghan sa'et 3:00 lerde, meydan'gha chiqqan hökümet emeldarlirining telipi bilen namayishchilar özlükidin bashlan'ghan, emma chüshtin kéyin sa'et beshlerde namayishning topilanggha aylan'ghanliqi xewer qilin'ghan. Kech sa'et 7 din kéyin bolsa pütkül ürümchi sheherning tokliri hökümet teripidin pütünley üzüwétilip, yötkep kélin'gen qoralliq eskerler keng-kölemlik tutqun herikiti bashlan'ghan. Uning bildürüshiche, xitay hökümitining qutratquluq xewerliri seweblik, öchmenlikke tolghan xitaylarning 7-iyul küni toqmaq kötürüp kochilarda Uyghurlarni qoghlap urush weqesi téximu qanliq bolghan.

Amérikadiki xitay analizchiliridin obzorchi xu ping ependimu özining Uyghur élidiki qanliq basturushqa qatnashqan xitay eskerlirining rohi keypiyati heqqidiki uchur we inkaslarni körgenlikini bildürüp, xitayda hökümetke qarshi naraziliq shirketlirining her waqit qoralliq eskerler teripidin basturulidighanliqini bildürdi.

Xu ping ependining bildürüshiche, 1989-yildiki béyjing oqughuchilirining démokratiyeni telep qilish namayishimu, shu yili 4-iyun küni sichüendiki xitay azadliq armiye eskerlirini yötkep kélish arqiliq tankilar bilen qanliq basturulghan iken.

Xu ping ependining bildürüshiche, bundaq basturushlargha qatnashqan eskerlerde bolidighan éghir derijidiki rohi bésim, emeliyette ularning, hökümetke naraziliqini ipadiligen emma qolida qurayli bolmighan awam xelqni basturushqa qatnashqanliqidin we neq meydanning tolimu qanliq we paji'elik bolghanliqidin yüz bergen wijdan azabigha oxshash éghir rohi bésimlar sewebidin iken.

Nyu-yorktiki tunggan analizchi ma jüning bildürüshiche, xitayda xelqning naraziliqini qoralliq eskerler arqiliq basturush omumlashqan ehwal bolup, Uyghurlargha oxshash xitay bolmighan xelqlerning naraziliq heriketlirini basturushta xitay hökümiti yerlik saqchilarni emes belki xitay eskerlirini yötkep kélish arqiliq basturidiken.

Ma jü ependi, 1997-yildiki 5-féwral ghulja qirghinchiliqida, xitay hökümitining del Uyghur diyaridiki qoralliq saqchi qismi we bingtüendin esker yötkep kélip basturghanliqini neqil élip ötti.

Nöwette shiwétsiyede yashawatqan sabiq saqchi ömer ependimu ziyaritimizni qobul qilip, xitay hökümitining Uyghur élidiki xitay hökümitige qarshi naraziliq namayishlirini basturushta, xitay eskerlirini yötkep kélip basturushidiki tüp seweblerning biri xitay hökümitining héchqachan Uyghurlardin bolghan yerlik saqchilargha ishenmeydighanliqidin bolidighanliqini bildürdi.

Halbuki ma jü ependining bildürüshiche, xitay hökümitining Uyghur élidiki naraziliq namayishlirigha oxshash xitay bolmighan xelqlerning naraziliq heriketlirini xitay armiyesini yötkep kélip basturushidiki eng muhim seweblerning biri, xitay armiyesining emeliyette kompartiyening hakimiyitini qoghdaydighan kommunist partiyening armiyesi bolghanliqidin ikenliki, shunga mustebit xitay kompartiye hakimiyitining öz hökümranliqini saqlashta elwette armiyeni xelqni basturushning qoraligha aylandurghanliqini bildürdi.

Ma jüning tekitlishiche, xitay hökümitining öz naraziliqini ipadiligen Uyghurlarni we bashqa öktichilerni qoralliq herbiy küchler arqiliq qanliq basturushtek bu qilmishi, xelqning naraziliqi we tenqidini qobul qilidighan gherb démokratik hökümetliridin pütünley perqliq bolup, bu xitaygha oxshash mustebit zorawan hökümetlerning ortaq alahidiliki iken.

Yuqiriqi awaz ulinishidin tepsilatini anglaysiler.