Rus tilliq metbu'atlar we mutexessisler ürümchidiki ot apiti hemde naraziliq namayishliri heqqide néme deydu?

Ürümchining Uyghurlar olturaqlashqan rayonidiki bir binada yüz bergen ot apiti hemde uningdin kélip chiqqan paji'e bir heptidin buyan dunyawiy taratqularda we ijtima'iy alaqe wastilirida jiddiy muhakime qiliniwatqan témilarning biri bolup kelmekte.

Xewerlerdin melum bolushiche, mezkur paji'ening kélip chiqishigha xitay hakimiyitining “Yuqumni nölge chüshürüsh” siyasiti asasiy seweb bolghan iken. Yeni qattiq qamal tedbirliri tüpeyli qollinilghan chékidin ashqan bixeterlik chariliri bu qétim ürümchidiki ot apitini keltürüp chiqarghan bolup, buning netijiside onlighan ademler ölgen we yaridar bolghan.

Rus tilliq metbu'atlar xitay hökümet taratquliri élan qilghan xewerlerni menbe qilip, ot apitide peqet 10 neper kishining ölgenlikini xewer qilghan bolsimu, emma erkin asiya radiyosi Uyghur bölümining muxbirliri neq meydandin ewal igilesh arqiliq weqede 40 tin artuq kishining ölgenlikini, ularning asasen balilar we ayallar ikenlikini delilligen. Bu paji'edin kéyin, ürümchi qatarliq Uyghur diyaridiki asasliq sheherlerde, shundaqla xitayning ichkiy ölkiliridiki shangxey, nenjing, gu'angju qatarliq chong sheherlerde xitay hökümitining yuqum qamal siyasitige qarshi naraziliq namayishliri yüz bergen. Namayishchilar yuqum qamalini bikar qilish, démokratiye we erkinlik telep qilish sho'arlirini towlash bilenla qalmay, belki yene kompartiyening hakimiyettin chüshüshini, shi jinpingning textni boshitishini telep qilghan.

“Rus-biznés-konsaltin'g” agéntliqi élan qilghan “Xitaydiki naraziliqlar, shi jinping we kompartiye hakimiyitige qanchilik xewp tughduruwatidu?” namliq maqalide éytilishiche, xitayning 16 shehiride ötken naraziliq heriketlirining kélip chiqishigha ürümchidiki ot apitide onlighan ademning qaza bolushi seweb bolghan iken. Namayishchilar yuqumgha munasiwetlik bixeterlik charilirining yumshitilishidin tashqiri yene xitay kompartiyesining bash sékritari shi jinpingning istépa bérishinimu telep qilghan. Maqalide chet el metbu'atlarning melumatlirigha asaslan'ghan halda, bu naraziliqlarning shi jinpingning on nechche yilliq hakimiyiti dewridiki eng keng kölemlik naraziliq bolghanliqi otturigha qoyulghan. Bu jehette xitay metbu'atlirining mezkur naraziliqlar heqqidiki melumatlarni yoshurghanliqi we tor betlirini taqiwetkenliki ilgiri sürülgen.

“Nastoyashéyé wrémya” téléwiziye qanilida bérilgen “Xitaydiki yuqum cheklimilirige qarshi ammiwiy namayishlar: beziler shi jinpingning istépasini telep qilmaqta” namliq maqalida ürümchide bashlan'ghan naraziliq namayishlirining pütkül xitaygha kéngeygenliki, namayishchilarning shi jinping we u rehberlik qiliwatqan xitay kommunistik partiyesige qarshi turghanliqi éytilghan.

 RTV , yeni “Rus xelqara téléwiziyesi” orunlashturghan “Xitayda yuqum cheklimilirige qarshi namayishlar boliwatidu, hakimiyet uni chekliyelemdu?” namliq maqalide xitaydiki ammiwi naraziliq heriketlirining 22-noyabirde jéngju shehiride teywenning “Foksson” zawuti ishchilirining zawut rehberlikige qarshi naraziliqidin kélip chiqqanliqi bayan qilin'ghan. Buninggha yuqum chariliri emes, belki zawut rehberlikining öz mejburiyetlirini orundimighanliqi seweb bolghan.  Emma ürümchidiki ot apitide ademlerning ölgenliki bu namayishlarning qayta yéngi küch bilen yüz bérishigha türtke bolghanliqi ilgiri sürülgen.

Rusiyening “Yéngiliqlar” axbarat agéntliqida élan qilin'ghan “Maskilar yulup tashlandi, xitayda némiler boluwatidu?” namliq maqalide rusiye penler akadémiyesi xitay we asiya tetqiqati merkizining bashliqi andréy winogradofning bu heqtiki qarashlirigha orun bérilgen. U yéqinda xitay kompartiyesining qurultiyi échilip, uningda shi jinping hakimiyitining mustehkemlen'genlikini, shuning üchün xitay weziyitide birer burulushning bolushi toghriliq söz qilishning tes ikenlikini bildürgen.

Qirghizistanliq siyasetshunas abdurehim hapizof ependi mundaq dédi: “Biz shuni tekitlishimiz kérekki, xitayda boluwatqan bu namayishlar we ürümchidiki ot kétish weqesi, sherqiy türkistan hem Uyghur mesilisining xelq'aralishiwatqanliqining, xitay xelqining mustebit tüzümge qarshi chiqiwatqanliqining we démokratiyege intiliwatqanliqining yarqin bir ispati.”

Qazaqistanliq siyasetshunas ghalim agéléyof mundaq ehwallar yene tekrarlansa, u chaghda xitayda chong siyasiy özgirishlerning yüz bérish mumkinlikini otturigha qoyup, mundaq dédi: “Biz shuni körüwatimizki, hazir chong tiptiki soda-tijaretler xitaydin kétiwatidu. Dangliq tijaretchi jék ma memlikettin ketti. Jyang zémin öldi. Biz yene xitay kompartiyesining qurultiyida xu jintawning yighin zalidin mejburiy élip chiqip kétilgenlikini körduq. Shuning bilen shi jinpingning hakimmutleq tüzümi ornitildi. Bu emdi shuninggha élip kélishi mumkinki, shi zhinpinggha hemmisi qarshi chiqidu. Bu elwette téz we ochuq yüz bermeydu, chünki shi jinping hemmini basturuwatidu. Yuqumluq késellikler bolamdu, yaki ijtima'iy we siyasiy mesililer bolamdu, her qandaq naraziliq heriketliri kélechekte peqet shi jinping tüzümige qarshi élip bérilidu.”

Siyasetshunas qehriman ghojamberdi xitayda yüz bériwatqan weqeler arqisidin kélip chiqiwatqan mesililerni hel qilish üchün shi jinpingning töwenkidek tedbir qollinishi mumkinlikini texmin qildi: “Birinchi, düshmen küchlerning qol tiqishi, singip kirishi we siyasiy tüzümni özgertishke qarap urunushi, dep bohtan chaplap, xitayning en'eniwiy rehimsiz, qanunsiz, qattiq qolluq usulliri bilen, shu jümlidin qoralliq armiyeni ishqa sélish arqiliq qarshiliqlarni basturushi yüksek mumkinlikke ige؛ ikkinchi, hazirqi intayin murekkep we téz özgirishchan xelq'ara weziyetni hésabqa élip, öktichilerni aldap, parchilap, resmiy we mexpiy jazalash arqiliq bir terep qilishni tallishi mumkin؛ üchinchi, gherbni xitayning aldam xaltisigha chüshürüsh üchün mushu boluwatqan jeryanlarda oyniliwatqan oyun bolushi mumkin؛ tötinchi, xitay hökümiti namayishlarni tinchlandurushta we özining diktatorluq tüzümini ornitishta, xelq'ara prinsiplargha mas halda amérika we démokratik gherbni aldashni meqset qilip, heriket qilishi mumkin. Halbuki, Uyghurlar tinch namayishqa chiqqan haman qoral ishlitish kommunistik xitayning en'enisige aylan'ghan bir dehshetlik usul. Xitayda zadi némilerning yüz bériwatqanliqi kelgüside pash bolushi mumkin.”

Rusiye penler akadémiyesi dunyawiy iqtisad we xelqara munasiwetler instituti asiya bölümining bashliqi wasiliy mixéyéfning pikriche, qurultaydin kéyin shi jinping bir nechche mesile, shu jümlidin bir-biri bilen öz'ara baghlashqan ikki mesilige duch kelgeniken. Birinchi, iqtisadiy ösüshning suslishishi we “Yuqumni nölge chüshürüsh” siyasiti. U wirus yuqumi munasiwiti bilen xitay rehberliki  körüwatqan qattiq chariler sewebidin xitay iqtisadining töwenlep, shuning bilen bir qatarda siyasiy teleplerning otturigha chiqiwatqanliqini tekitligen. U yene mubada xitay hökümiti buninggha diqqet qilmaydighan bolsa, kélechekte buningdinmu éghir qiyinchiliqlargha yoluqidighanliqini bildürgen.