“Sherqiy türkistan jumhuriyiti we uning qurghuchi rehberliri” dégen témida ilmiy muhakime yighini ötküzüldi

16-Noyabir shenbe küni istanbul uniwérsitéti türkologiye tetqiqati institutining yighin zalida, “Ishghal qilin'ghanliqining 75-yilida sherqiy türkistan jumhuriyiti we qurghuchi rehberliri” dégen témida ilmiy muhakime yighini ötküzüldi.

Istanbul uniwérsitéti türkologiye tetqiqati instituti, dunya Uyghur qurultiyi wexpisi, eysa yüsüp aliptékin wexpisi, türk dunyasi tetqiqat wexpisi, qazaq türkliri telim-terbiye we tetqiqat jem'iyiti qatarliq teshkilat we organlarning birlikte uyushturushi bilen ötküzülgen bu yighin'gha erler we ayallar bolup köp sanda türkler qatnashqan bolup, aldi bilen yighinda türkiye we sherqiy türkistan istiqlal marshi oquldi. Andin mezkur yighinni uyushturghan dunya Uyghur qurultiyi wexpisining re'isi abduréshit abdulhemid we bashqa teshkilat rehberliri qisqiche söz qilghandin kéyin muhakime yighini mutexessisliri söz qildi.

 Yighin'gha istanbul uniwérsitéti oqutquchisi piroféssor doktor mu'ella uydu yüjel xanim riyasetchilik qildi. Yighinda eysa yüsüp aliptékin wexpining bash katipi abdulla oghuz, istanbul uniwérsitéti oqutquchisi doktor ömer qul, mimar sinan güzel sen'etler uniwérsitéti oqutquchisi abdulwahab qara, newshehir haji bektash uniwérsitéti oqutquchisi doktor tékin tunjer we qazaq tetqiqatchi harun mes'ut aqgün söz qilip, sherqiy türkistanning tarixi, 1933 we 1944-yilliri qurulghan sherqiy türkistan jumhuriyetliri we uning qurghuchiliri, shundaqla sherqiy türkistanning ishghaliyitidin kéyinki köchüsh jeryanliri toghrisida toxtaldi.

Istanbul uniwérsitéti oqutquchisi piroféssor doktor mu'ella uydu yüjel xanim Uyghurlar toghrisida toxtilip mundaq dédi: “Sherqiy türkistan'gha kelsek, u qayghu we zulumning nami bolup qaldi, u wijdan we insaniyet körmeske salghan bir dewadur. Biz barliq ammiwi teshkilatlar bolush süpitimiz bilen bu mesilini qolimizdin kélishiche, pütün xelq ammisigha her yerde anglitishqa we chüshendürüshke tirishiwatimiz. Chünki yüz bériwatqan zulum küchiyip, barghanséri chékidin éshiwatidu”.

Piroféssor doktor mu'ella uydu yüjel xanim, Uyghurlarning tarixta insaniyet medeniyitige qoshqan töhpilirini tilgha élip mundaq dédi: “Uyghurlar türk tarixidiki ésil qebililerdin biri bolup, ular tarixta onlarche dölet we xanidanliq qurghan, yeni dölet bolush salahiyitige ige bolghan bir xelq. Uyghurlar eslide siyasiy hem medeniyet tarixi bilen, türk millitining namini tarixqa altun herp bilen yazdurghan xelq”.

Piroféssor doktor mu'ellaxanim sözide yene, sherqiy türkistanda musteqil dölet qurghan rehberlerni we bu yolda shéhit bolghan qehrimanlarni yad étishning muhimliqini tekitlep mundaq dédi: “Bügün biz sherqiy türkistan jumhuriyetlirini qurghan rehberlerni esleymiz, chünki siyasiy sahede sherqiy türkistan dewasi yolida ömrini pida qilghan, barliqini béghishlighan küreshchan qehrimanlirimizni xatirilishimiz kérek, biz yashlirimiznimu ularning izidin mangidighan ang chüshenche bilen terbiyelishimiz kérek”.

Yighinda söz qilghan dunya Uyghur qurultiyi wexpisining re'isi abduréshit abdulhemid Uyghurlarning weten üchün wetendin ayrilghanliqini, hazir dunyaning her qaysi döletliride Uyghurlarning dewa üchün küresh qiliwatqanliqini bildürüp mundaq dédi: “1949-Yili xitay kompartiyesi sherqiy türkistanni ishghal qiliwalghandin kéyin, eysa yüsüp aliptékin we muhemmed imin bughraning bashchiliqida tunji karwan sherqiy türkistandin köchüshke bashlighan bolup, uningdin kéyin, 60-yillarda yene bir karwan kelgen. Uningdin kéyin yene 80-, 90-, 2000-yillardimu köchüsh dawamlashqan. Eyni waqittiki diyaspora intayin kichik bir karwan bilen bashlan'ghan bolsa bügünki künde 5 qit'ede dunyaning herqaysi jaylirida heriket qilalaydighan chong karwan'gha aylandi”.

Türk dunyasi tetqiqati wexpisining telim-terbiye we medeniyet bölümi mudiri metin köse ependi sherqiy türkistan mesilisini küntertipte tutush kéreklikini tekitlep mundaq dédi: “Sherqiy türkistan mesilisi, bügünki künde türkperwerlikning eng chong mesilisi, eng éghir qanighan yarisi bolup, beziler buni bilip bilmestin diqqetni bashqa tereplerge burawatidu. Lékin türk milletperwerlik ang-chüshenchisige ige bolghan bizlerning küntertipte tutishimiz kérek bolghan dewayimiz sherqiy türkistan dewasidur, buning üchün her xil yighin we pa'aliyetlerde türlük charilerni ishlitip bu dewani algha mangdurushimiz kérek. Eng qisqa waqit ichide bu mesilining hel bolushini ümid qilimiz”.

Yighin axirida, qazaq karwanining sherqiy türkistandin köchüsh jeryanigha shahit bolghan abdurahman chetin ependi, shu waqittiki seperde qazaq karwanidiki kishilerdin bezilirining achliq we soghuqtin ölüp ketkenlikini, yer qattiq tonglap ketkenliktin ot yéqip yumshitip yerlik qazghanliqini, bezi méyitlarni tashning arisida qoyushqa mejbur bolghanliqini, ussuzluqqa chidiyalmastin töge süydüki ichip hayat qalghanliqini sözlep berdi, andin: “Sherqiy türkistanni qanighan yara dések addiy bolup qalidu, sherqiy türkistan belki qaynighan qazan bolup, xelq uning ichide köyüwatidu” dédi.

Abdurahman chetin ependi özi yazghan “Hayatimdiki eng axirqi köchüsh” namliq kitabini yighinda söz qilghuchilargha teqdim qildi.