Ziyaliylar Uyghur éli uniwérsitétlirida kücheytiliwatqan siyasiy sapa terbiyisidin ensirimekte

Xitayning hökümet xewerliri we radiyomiz igiligen ehwallardin yéqinqi birqanche yildin buyan Uyghur diyaridiki uniwérsitétlarda oqutquchilardin siyasiy sapani östürüshni telep qilish we oqughuchilargha siyasiy telim terbiyini kücheytish weziyiti shekillen'gen. Öz kimlikini ashkarilimasliq sherti bilen ziyaritimizni qobul qilghan uniwérsitét oqutquchiliri naraziliqini ipadilep “Uniwérsitétlarda ilgiri oqutush we tetqiqat tekitlinetti, mana hazir siyasiy sapa aldinqi shert qilinishi bizni ensiretmekte” déyishti.

Xitay we Uyghur weziyitini közetküchiler bolsa, xitayda ewj éliwatqan hemmide xitay hökümitining siyasitini medhiyilesh teshebbusining, hazirqi uniwérsitétlarni bilim yurtlirigha emes, belki medeniyet inqilabiy mezgilidiki siyasi teshwiqat meydanigha aylandurup qoyuwatqanliqi” ni bildürdi.

“ Ilgiri aliy bilim yurtlirida tetqiqat we ilmiy maqale tekitlinetti, emma hazir hemmide siyasiy sapa tekitlinidighan boldi. Bu yilmu yazliq tetilimiz qisqartilip, oqutquchilar muddettin ilgiri yighiwélinip siyasiy öginish bashlinip ketti. Öginishte re'isimiz shi jingpingning " gherb idé'ologiyisining aliy bilim yurtlirigha singip kirishini tosush" heqqidiki yolyoruqi we ma'arip ministirliqining bu heqtiki höjjet - belgilimilirini öginip tesirat yézip, ipade bildürüwatimiz. 2016 - Yili milletler ittipaqliqi yili dep belgilen'gendin buyan, mektipimizde yene aptonom rayonluq partkomning séritari jang shuji we re'is shöhret zakirning aliy mekteplerde diniy radikalliqning yamrishining aldini élip, oqughuchilargha zamaniwi medeniyet éngini singdürüsh, milletler ittipaqini tekitlesh terbiyisini kücheytish tekitlenmekte. Oqush bashlinishtin ilgiriki siyasiy öginish dawamida yene, fakoltitlarda 4 te yaxshi oqutquchilarni bahalap chiqimiz. Mana bu, bügünki aliy mektep oqutquchilirining meshghulati. Yene 9 - ay oqutquchilar bayrimidimu shundaq. Hazir kawa pul emes, barang pul bolup qaldi.”

Mana bu jenubiy Uyghur diyaridiki bir aliy mektep oqutquchisining radiyomiz ziyaritini qobul qilghanda, öz kimlikini ashkarilimasliq sherti bilen éytqan yürek sözliri.

Radiyomiz igiligen ehwallardin Uyghur aptonom rayonining merkizi bolghan ürümchi shehiridiki uniwérsitétlardiki weziyetmu oxshash bolup, öz kimlikini ashkarilimasliq sherti bilen ürümchidin ziyaritimizni qobul qilghan yene bir oqutquchi 15 - awghust düshenbe künidin bashlap mezkur mekteptiki oqutquchilar yighiwélinip, herqaysi institutlarda siyasiy öginishke orunlashturulghanliqini bildürdi.

Bu oqutquchining bildürüshiche, oqutquchilar küzlük oqutushtin muddettin ilgiri yighiwélinip, élip bérilghan siyasiy öginishte aldi bilen bultur qishliq tetilde xitay ma'arip ministirliqi teripidin resmiy élan qilin'ghan “Uniwérsitétlarda gherb qimmet qarishi ipadilen'gen idé'ologiyining yamrishining aldini élish” uqturushigha a'it konkrét höjjet - matériyallarni öginishke we oqutquchilarni özining bu heqtiki tesiratlirini bayan qilishqa orunlashturghan. Undin bashqa Uyghur aptonom rayonining teyinlen'gen emeldarliri jang chünshyen, shöhret zakir qatarliqlarning “Diniy radikalliqni tügitish”, “Mekteplerde oqughuchilar arisida diniy keypiyatning küchiyishining aldini élish”, “Milletler ittipaqliqi” qatarliq mesililer heqqide ma'arip saheside échilghan yighinlarda bergen doklatlirini öginip, bularni özining kündilik xizmetlirige tetbiqlash we oqughuchilar xizmitide bu mesililerni ching tutushqa wede bérish” telep qilin'ghan.

Ürümchidiki uniwérsitétlardin shinjang uniwérsitéti, pidagogika uniwérisitéti, tibbiy uniwérsitét, ma'arip inistitoti qatarliq bir qanche uniwérisitétlardiki mektep ishxanilirigha téléfon qilip ehwal igileshke tirishqan bolsaqmu, emma uniwérsitét ishxanilirining télifonliri élinmay, izdinishlirimiz jawabsiz qaldi.

Radiyomizgha ehwalni inkas qilghan oqutquchilardin bireylen uniwérsitét ishxaniliridiki xizmetchi xadimlargha adette chet'ellerdin urulghan téléfonlarni almasliq yaki mektepning ehwali heqqide soralghan so'allargha jawab bermeslik uqturushi ichki jehettin tarqitilghanliqini bildürüp, mektep torliridimu uniwérsitétlarda barghanche kücheytiliwatqan siyasiy telim - terbiyige a'it munasiwetlik xewerlerning barghanche köpiyiwatqanliqini bildürdi.

Qeshqer uniwérsitétining 11 - awghust bérilgen bir xewiride, 10 - awghust jilin uniwérsitétining partkom sékritari qeshqer uniwérsitétigha bashlap kelgen ziyaret ömikini qarshi élish murasimida, qeshqer uniwérsitétining mektep mudiri erkin ömer, mektep partkom sékritari xuming qatarliqlarning jilin uniwérsitétidin kelgen ziyaret ömikige oqughuchilargha qarita élip barghan siyasiy telim - terbiye xizmiti, milletler ittipaqliqi terbiyisi, aliy mektep oqughuchilirini bashqurush tüzümi qatarliq 3 mesilini qeshqer uniwérsitétining netijisi süpitide tonushturghanliqi qeyt qilin'ghan.

Ürümchidiki pidagogika uniwérsitétining mektep torida bu yil yazliq tetildin ilgiri mezkur uniwérsitétta ikki ay dawamlashqan nutuq sözlesh pa'aliyitining hel qilghuch musabiqisining neq meydan körünüshining sin'alghu filimi bérilgen bolup, mezkur filimde netijige érishken oqughuchilarning “Diniy radikalliqqa zerbe bérip, milletler ittipaqliqini tekitlesh” témisida sözligen nutuqliri eynen bérilgen.

Hazir uniwérsitétlarda meyli unwan bahalash bolsun, yaki ilghar oqutquchilarni bahalash bolsun we yaki shu oqutquchining birer tetqiqat témisini iltimas qilishida bolsun, aldi bilen siyasiy sapa sürüshtürülidighanliqini bildürgen bir oqutquchi öz ehwalini we uniwérsitétlarda kücheytiliwatqan siyasiy sapa telipige naraziliqini ipadilep, mundaq dédi:

“1990 - Yili uniwérsitétni tügitip mezkur mektepke kelgendin béri tiriship ishlewatimen, birqanche qétim bilim ashurdum. Ilmiy maqalilirimmu zhurnallarda élan qiliniwatidu. Emma unwan bahalashqa qoyuluwatqan siyasiy telepler kücheygenséri dotsént, proféssor dégendek ilmiy unwanlargha iltimas qilishtin yaltaydim. Chünki men birinchidin kompartiye ezasi emes, ikkinchidin mektepte memuriy xizmet qilmaymen. Her ikki nöwet sinip terbiyichisi boldum, emma sinipimda namaz oqughan oqughuchilirim bayqilip qélip, ikki qétimliq unwan bahalashta qélip qaldim. Yéqinqi yillarda ürümchide eyni chaghda men bilen teng oqush püttürüp aliy mekteplerde ishlewatqan nurghun oqutquchilar mekteptin ayrildi. Beziler chet'ellerge oqushqa chiqip kétip qaytip kelmidi, beziler muddettin ilgiri dem élishqa chiqiwatidu. Belkim yéqin arida menmu muddettin ilgiri dem élishqa chiqish iltimasi sunushum mumkin. Chünki tügümes yighin we siyasiy öginishler bekla charchitiwetti.”

Chet'ellerdiki xitay weziyiti küchetküchiliridin ilgiri shinjang uniwérsitétida oqutquchiliq qilghan, kéyin amérikidiki xarward uniwérsitétida türki tillar tetqiqatida doktorluq unwani alghan musteqil tetqiqatchi doktor qahar barat ependi we nyuyork sheher uniwérsitétining siyasiy penler profissori, weziyet analizchisi shya ming ependiler ziyaritimizni qobul qilip, uniwérsitétlarda barghanche küchiyiwatqan siyasiy sapani tekitlesh weziyitige bolghan endishisini ipadilidi.

Doktur qahar barat ependi öz qarishini otturigha qoyup, xitayda yéqinqi yillarda qaytidin ewj éliwatqan uniwérsitétlardiki “Siyasiy telim terbiyini kücheytish” shamilining aliy mekteplerdiki ilmiy tetqiqat muhitini suslashturup, bilim ademlirini siyasiy buruxtumluq muhitigha élip kiriwatqanliqini bildürüp, buning Uyghurlarning pen - ma'arip tereqqiyatini téximu éghir derijide weyran qilidighanliqini bildürdi.

Proféssor shaming ependi bolsa, uniwérsitétlarda siyasiy sapani tekitlesh shamilining peqet Uyghur diyari we tibet qatarliq xitay bolmighan milletler rayonidila emes, belki xitayning yéngi nöwetlik re'isi shi jingping textke chiqqandin buyan, pütkül xitay ölkiliridiki uniwérsitétlarda ewj éliwatqanliqini bildürüp, uniwérsitétlarda ilmiy emgek emes, belki siyasiy telim terbiyini tekitlesh shamilining shi jingping hökümitining öz hakimiyitidin ensirishi sewebidin yüz bériwatqanliqini ilgiri sürdi.

Proféssor sha ming ependi mundaq dédi:“Menmu ilgiri xitayda uniwérsitét oqutquchisi bolush we 1989 - yili béyjingda yüz bergen oqughuchilarning démokratiyini telep qilish namayishining shahidi bolush süpitim bilen xitay uniwérsitétlirida élip bérilidighan siyasiy öginishlerning ehwali we xitay uniwérsitétlirida oqutquchilargha siyasiy sapaning tekitlinishining sewebini yaxshi chüshinimen. 1989 - Yildiki " béyjing oqughuchilar herikiti" din kéyinmu mektipimizde siyasiy öginish kücheytilgen idi. Nöwette yéngi nöwetlik xitay kommunist hökümiti re'isi shi jingping textke chiqqandin buyan " aliy mekteplerde gherb idé'ologiyisining tesirini tosush” namida yene bir qétimliq siyasiy teshwiqat pa'aliyiti kücheytiliwatidu. Elwette Uyghur, tibet, mongghul qatarliq milletler olturaqlashqan rayonlardiki aliy bilim yurtlirida yene “Milliy bölgünchilik, döletni parchilash we diniy esebilik idiyilirige zerbe bérish, milletler ittipaqliqini tekitlesh dégen mezmunlarmu qoshulidu. Emma xitay kommunist hökümitining aliy bilim yurtliri bolghan uniwérsitétlarda ilim - pen tetqiqati, ma'arip, yéngiliqlarni teshebbus qilishqa qarighanda siyasiy - telim terbiyini téximu küchep teshwiq qilishi, emeliyette shi jingping hökümitining öz hakimiyitige bolghan naraziliq keypiyatining küchiyishidin ensirishi, öz hakimiyitini mustehkemleshke urunushi sewebidin boliwatidu.”

Doktor qahar barat ependi yene, nöwettiki Uyghur weziyiti heqqide toxtilip, Uyghur diyaridiki uniwérsitétlarda barghanche kücheytiliwatqan siyasiy telim terbiye shamilining, ötken esirning 60 - 70 - yilliridiki medeniyet zor inqilabi dewridiki weziyetni eslitidighanliqini bildürüp, nöwette aliy bilim yurtliridimu siyasiy teshwiqatlarning tekitlishi, siyasiy öginish namida oqutquchilarning özini tekshürüshke mejburlinishi qatarliq weziyetning bir türküm uniwérsitét oqutquchilirini ilmiy tetqiqat muhiti barghanche suslashqan uniwérsitétlardin we özi söyüp tallighan ders munbiridin waz kéchishke mejbur qiliwatqanliqini bildürdi.

Proféssor sha ming ependi yene, xitay hökümitining aliy mekteplerde siyasiy telim terbiyini tekitlesh bilen bille yene, oqughuchilarni öz oqutquchilirining siniptiki ders ötüsh ewalini közitish we mektepning siyasiy bölümlirige oqutquchilar ehwalidin uchur yetküzüshke orunlashturup, oqutquchilargha siyasiy jehettin téximu zor bésimlarni peyda qilip ularni öz xizmitidin qoghlinish, tutqun qilinish, xitay dölitini terk étishke mejbur bolghan ehwallarnimu neqil aldi.

Sha ming ependi mundaq dédi:“Bilishimche, xitay kommunist hökümiti aliy bilim yurtlirida bir qisim oqughuchilargha iqtisadiy jehettin yardem bérish hésabigha ularni öz oqutquchilirini közitishke, nazaret qilishqa hetta oqutquchilarning hökümetning siyasitige bolghan naraziliq sözlirini toplap doklat qilishqa salidighan ehwal omumlashqan. Ilgiri 60 - yillarning axiridiki medeniyet zor inqilabi dewride oqughuchilar uniwérsitétlarda öz oqutquchiliri üstidin siyasiy küresh qilghan bolsa, 1989 - yildiki tyen'enmin oqughuchilirining démokratiyini telep qilish herikitidin kéyin, oqughuchi ishpiyonlar köpeytildi. Eyni chaghda nurghan uniwérsitét oqutquchilirining ders munbiridin qoghlinishi, hetta amérika qatarliq gherb démokratik döletlirige panahliq tilep chiqip kétishige mushundaq amillar seweb bolghan. Hazirmu uniwérsitétlarda bu xil siyasiy bésim küchiyiwatidu. Mesilen, merkizi milletler uniwérsitétining iqtisad penliri dotsénti Uyghur ziyaliysi ilham toxtigha muddetsiz qamaq jazasi höküm qilin'ghan sotta, uning üstidin toplan'ghan atalmish “Milliy qutratquluqqa teshebbus qilish, döletni parchilashqa urunush” qatarliq jinayi pakitlarning uning dersxanidiki léksiyiliridiki mezmunlardin élin'ghanliqi tilgha élin'ghan idi. Men bilidighan bir türküm uniwérsitétlardin siyasiy sewebtin qoghlan'ghan oqutquchilarmu özlirining dersxanidiki léksiyiliri sewebidin xizmitidin ayrilip qalghanliqini bildürgen idi. Shunga hazir xitay uniwérsitétlirida dawamlishiwatqan siyasi telim - terbiyini ziyade tekitlesh shamili xitay ziyaliylirini ensiretmekte.”