Xitay yumtal sodigiri lo: “Shinjangning weziyitidin ürküp chet'elge chiqiwaldim”

Muxbirimiz gülchéhre
2019.01.30
herbiy-manewir-basturush-saqchi.jpg Uyghur rayonida, térrorizmgha qarshi qesemyad bergen saqchi we herbiylerdin terkib tapqan 10 ming xitay qoralliq küchlirining bir qismi. 2017-Yili 27-féwral, xoten.
AFP

Bir ay ilgiri xitayning shénjén shehiridin gérmaniyege kelgen lo ependi radi'omiz bilen alaqiliship, Uyghur élining weziyiti heqqide anglighanliri we hés qilghanlirini anglighuchilirimiz bilen ortaqlishish arzusida ikenlikini bildürdi.

Muxbirimizning ziyaritini qobul qilghan lo ependi özining ötken ayning axiri xitaydiki yumtal buyumliri sodisini tashlap kétishige yéqinqi aylarda Uyghur élidiki dost we shériklirining yoqap kétishi we xitay hökümitining Uyghurlargha yürgüzüwatqan qebih siyasetliridin qattiq küchigenliki seweb bolghanliqini éytti.

Lo ependi esli shénjén shehiridin bolup, uzun yillardin yumtal shirkiti échip soda qilish jeryanida Uyghur élidiki xéridarliri we shérikliri bilen yaxshi munasiwet baghlap kelgen. Shunga u gerche Uyghur diyarigha biwasite bérip baqmighan bolsimu, Uyghur éli we u jaydiki kishilerni chüshinish pursitige érishken iken. Biz uning bilen söhbet ötküzduq.

Muxbir: biz bilen alaqileshkiningiz üchün rehmet, lo ependi bizge Uyghur éli weziyiti heqqide sözlep bérishke sizni néme ündidi?

Jawab: men gerche Uyghur bolmisammu menmu xitay kommunist hökümitining nurghun qétim parakendichiliki we basturushlirigha uchrighan biri. Men torlarda xitay kommunist hökümitining naheq siyaset we qanun sistémiliri shundaqla insan heqliri depsendichilikliri heqqide köz qarashlirimni ipadilep inkas qayturghinim üchün nurghun qétim saqchilarning soraq we parakendichilik sélishigha uchrap kelgen. Eslidila xitay kommunist hökümitige naraziliqim küchlük emma yéqindin buyan hökümetning ijtima'iy taratqulargha qaratqan küchlük kontrolluq sistémisi seweblik bu qarashlirimni ipadileshkimu amalsiz qaldim. Xitay kommunist hökümitining 3 milyondek Uyghurni jaza lagérlirigha qamap basturush élip bériwatqanliqidin xewer tépip tolimu ghezipim keldi. Bu bek éghir bir weziyet. Méning shinjangliq dostlirimdin anglighan uchurlargha qarighanda, lagérgha qamalghanlar bir milyon emes uning köp, 3 milyon hetta uningdinmu éshishi mumkin. Chünki tutush hazirmu dawamlishiwatidu”.

So'al: sizningmu dostliringiz yaki xéridarliringiz ichide lagérgha élip kétilgenler barmu?

Jawab: hazirche birining lagérda ikenliki éniq bilimen, wu famililik bir dostumning ayali ewetken uchurgha qarighanda uning éri torlarda hökümetni tenqid qilip inkaslarni yazghini üchün 2017-yili-9 aydin bashlap lagérgha élip kétilgendin buyan iz-dériki bolmighan.

Muxbir: u Uyghurmu?

Jawab: yaq u xitay, eger Uyghur bolsa teqdiri téximu échinishliq bolushi mumkin.

Muxbir: undaqta siler torlarda alaqileshkende Uyghurlarning lagérgha qamalghanliqi heqqidimu sözlishelemsiler?

Jawab: yaq! hazir hergiz mumkin emes, men uchur qilghan dostumning ayalidin shinjangda néme boluwatqanliqi, lagérlar heqqide soridim, u qorqup jawab bérelmeydighanliqini, bu heqte gep qilsa öziningmu éghir aqiwetke qalidighanliqini éytip uningdin kéyin men bilen alaqisini üzdi.

Muxbir: qéni sizni anglayli Uyghur diyari we Uyghurlar heqqide némiler bilisiz?

Jawab: deslep méning shinjangni tonushum torlardiki shinjangning güzel menziriliri bilen bashlan'ghan. Tordiki shinjang tonushturulghan süretlik höjjetlerdin shinjangning perqliq alahidilikliri, bolupmu güzel menzirisi, bipayan zéminigha heyran qalghan idim. Kéyinche shinjangdin kelgen xitay we Uyghur xéridarlirim arqiliq bu jayni téximu chongqur chüshinish pursiti boldi, shénjéndiki Uyghur ashxanilirigha bérip tamaq yeydighan adet yétildürdüm. Chünki Uyghurlar ademni aldimaydu, tamaqlirigha paskina layaqetsiz maylarni ishletmeydu nahayiti ishenchlik. Ademliri intayin merd, tüz we sadda, ochuq köngül.

Muxbir: shénjénda hazirmu bu Uyghurlar barmu?

Jawab: mesile shu yerde, ötken yildin bashlap deslep méning shinjangliq xéridarlirim azlidi, andin Uyghurlar peqetla yoqap ketti, Uyghurlar achqan ashxanilar taqilip bashqilar échildi. Hetta kochida dawamliq uchrap turidighan quruq méwe satidighan, ushshaq tijaret qiliwatqan Uyghurlarnimu peqetla uchratqili bolmaydighan bolup ketti. Shuning bilen men normalsizliqni sezdim we shinjang heqqide uchurlarni izdidim epsuslinarliqi xitaydiki torlardin xewerlerdin shinjangning weziyiti heqqide uchur tapqili bolmaydu, hetta bu heqte shinjangliq dostlardin sorisingizmu héchkim qorqup jawab bermeydu. Axiri men kompyutér téxnikisini yaxshi bilidighan bolghachqa, tam atlap chet'elning xewerliridin uchur izdeshke bashlidim. Uyghurlarning keng kölemde tutqun qilinip lagérlargha qamalghanliqi heqqidiki xewerlerdin chöchüp kettim, chünki xitay hökümiti lagér dégen gepni chiqirip baqmighan. Peqet teshwiqatlardin anglaydighinimiz, shinjangda kespiy terbiyelesh élip bériliwatqanliqigha da'ir xewerler.

Muxbir: siz chet'elge chiqip kétishingizge Uyghur élining weziyitidin chöchüp ketkenlikingizni qeyt qildingiz, lagérlargha asasen Uyghur we bashqa yerlik musulman milletlerning qamalghanliqi melum. Uning üstige xitay Uyghur élige bolupmu Uyghurlargha perqliq siyaset qolliniwatidu, ichkiride lagérmu yoq, undaqta sizning özingizning teqdiridin endishe qilishingizgha mushula seweb bolalamdu?

Jawab: xitay kommunist hökümiti Uyghurlargha qolliniwatqan keng kölemlik basturush siyasitini memliket miqyasida qilmaydu déyelmeymiz. Chünki xitay jem'iyitide heqsizlik adaletsizlik éghir elwette naraziliqmu küchlük, xitay kommunist hökümiti hazirche Uyghurlarni basturghandek u derijide éghir zulum qilalmisimu, özige qarshiliq qilghuchilarni oxshash basturidu. Méningche xitay kommunist hökümiti Uyghur diyarini tejribe meydani qiliwatsa kérek dep oylaymen.

Muxbir: bundaq déyishingizde ichkiridimu Uyghur élige yürgüzgen siyasetlerning shepiliri körülüwatamdu?

Jawab: shundaq men chiqip kétishning aldida jalifu dégen chong talla bazirigha barghan idim. Pichaqlarni mexsus qulupluq ishkapqa sélip qoyghanliqi hemde kimlikingiz arqiliqla sétiwalalaysiz dep yézip qoyulghanliqini kördüm. Ilgiri shinjangliq dostlirimizdin shinjangda pichaqlarghimu kod belgilep qoyuptu. Kishiler xalighanche pichaqmu sétiwalalmaydiken. Pichaqlar zenjirlep qoyulidiken dégen ghelite ishlarni anglighan iduq. Bu emdi bizgimu kélidikende dep oylidim. Uningdin bashqa shinjangda yürgüzülüwatqan, kishilerning yanfonlirini tekshürüsh, yüz tonush sistémisi dégendek reqemlik közitish sistémisi ichkirilerdimu yolgha qoyulushqa bashlidi. Bu xil özgirishler méni ürkütti. Shunga men qéchip keldim.

Waqit munasiwiti bilen lo ependi bilen ötküzgen söhbitimiz bügün mushu yerge qeder bolsun. Kéyinki anglitishimizda lo ependi xitay hökümitining Uyghurlargha yürgüzüwatqan siyasetliri we lagér mesilisige qarita xitaylarning néme oylaydighanliqi we özning analizini otturigha qoyidu.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.