Америкилиқ саяһәтчи: “‛уйғур мәдәнийитиниң мәркизий бағчиси‚ дәп ойлайдиған қәшқәр коча өйлири пүтүнләй вәйран бопту”

“мән қәшқәрниң нөвәттики вәзийитидин азрақ хәвәрдар болсамму, қәшқәр коча өйлири дәп атилидиған мәһәллидә нурғун аһалә яшайду, дәп ойлайттим. Әмма өзүм барғандин кейин, толуқ бир мәһәллиниң пүтүнләй ташливетилгән көрүнүши мениң көз алдимда намаян болди. Кочилардики ташливетилгән велисипитләр, ишикләрниң үстигә қайта-қайта йезилған хата бәлгиси. . . Пүтүн бир мәһәллә қараңғулуққа толупту,”

Юқириқи җүмлиләр америкилиқ бир саяһәтчиниң уйғур дияриниң қәшқәр шәһиридики “қәшқәр коча өйлири” дәп атилидиған бир мәһәллигә саяһәткә барған чеғида шаһит болған мәнзирилириниң әйнән тәсвирлиридур.

2018-Йили қәшқәр шәһиридә зиярәттә болған мәзкур америкилиқ саяһәтчи бурундин “уйғур мәдәнийити җуғланған җай” дәп тәрипини аңлап кәлгән қәшқәр коча өйлири мәһәллисидә икки күн саяһәттә болған. Бу қисқиғинә икки күн җәрянида у уйғур мәдәнийитиниң йоқ қиливетилгәнликини көрүп қаттиқ биарам болған һәм әркин асия радиоси уйғур бөлүмигә хәт йезип өз-көзи билән көргән мәнзириләрни ашкарилаш қарариға кәлгән. Мәзкур саяһәтчи зияритимизни қобул қилғанда нөвәттә хитайда туруватқанлиқи сәвәблик, өзиниң исим-фамилиси вә хизмәт орнини ашкарилимаслиқни тәләп қилди.

Мәзкур саяһәтчи қәшқәр коча өйлири мәһәллисиниң атилишини “гав тәй мин җү” 高台民居 дәп алған болуп, бу исим әмәлийәттә хитайниң шу йәрниң қурулмисиға қарап өз-алдиға ативалған нам икән. Биз униң шу йәрдә көргәнлирини аңлитиштин бурун, радийо аңлиғучиларни хитай тилида “гав тәй мин җү” 高台民居дәп атилидиған, әмма уйғур тилида өлчәмлик “қәшқәр коча өйлири” дейилидиған бу мәһәллидин қисқичә хәвәрдар қилиш мәқситидә америкида яшаватқан уйғур зиялий таһир һамут әпәндини зиярәт қилдуқ.

У бу уқумға мундақ чүшәнчә бәрди: “хитай тилидики бу 高台民居 дегини қәшқәр шәһири ичидики қизил дәряси билән түмән дәрясиниң оттурисидики бир йәр. Қәшқәр шәһириниң ичи кичик, нопуси көп, униңдин башқа егиз һәм дөңлүк болғанлиқтин, кочилардин үнүмлүк пайдилиниш үчүн өйләр үсти-үстиләп селинип, пәләмпәйсиман бир мәнзирә шәкилләнгән. Улар әнәниви қәвәтлик өйләр. Шуңа хитайлар бу йәрни 高台民居 дәп ативалған. Әмма уйғурчида қәшқәрниң коча өйлири, дәп атилиду,”

Һалбуки, чәтәллик саяһәтчиниң билдүрүшичә, өзи аңлап билгән уйғур әнәниви қәвәтлик өйләр муҗәссәмләнгән қәшқәр коча өйлири мәһәллисиниң һазирқи мәнзириси уни қаттиқ пәришан қилған.

У мундақ дәйду: “мән қәшқәр коча өйлири 高台民居 гә бериштин бурун, мениң у йәргә қарита аңлиған-билгәнлирим болғанлиқи үчүн, у йәрдә чоқум нурғун олтурақ аһалиләр бар, дәп ойлиған идим, шулар арқилиқ уйғурларниң мәдәнийитини техиму чоңқур һес қилалаймән, дәп бәкла һаяҗанланған идим. Әмма барғандин кейин, көз-алдимдики ташландуқ мәнзирини көрүп, һәйранлиқта турупла қалдим. Өзүмни шу мәһәллиниң мәлум бир ташландуқ бөликидә туруп қалдимму, дәп ойлиған болсамму, әмма пүтүн бир мәһәллиниң ташливетилгәнлик мәнзириси көз алдимда намаян болуп туратти,”

У саяһәтчи кишиләрниң өйләрниң ишики үстидики “хата” бәлгилирини көргәндин кейин, уйғур дияридики қараңғулуққа толған интайин ечинишлиқ бир вәзийәтни һес қилалайдиғанлиқини ейтип өтти.

У йәнә мундақ деди: “мән нурғун адәмләрни шу мәһәллиниң әтрапидики бина өйләрдә олтуруши мумкин, дәп ойлиған болсамму, әмма мән көзүм билән көргән мәнзиридин бундақ пәрәз қилғили болмайдиғанлиқини һес қилдим. яхши диққәт қилидиған болса, мәһәллә ичидики кочиларға ташлап қоюлған, бузулған велисипитләр адәмниң ичигә бир хил қорқунч салидикән. Пүтүн бир мәһәллә қисқа вақитниң ичидила туюқсизла чирип кәткәндәк тәсир беридикән,”

Униң дәп беришичә, у уйғур диярида йүргүзүлүватқан һәрхил бастуруш, лагер намида елип бериливатқан қаттиқ қол сиясәт һәққидә толуқ чүшәнчигә игә икән.

У йәнә торлардики һәрхил саяһәт блоглирида саяһәт йетәкчилириниң қәшқәр коча өйлири мәһәллисини саяһәт қилғили болидиғанлиқи, әтрапида һәрхил базарларниң барлиқи һәққидики учурларни тәһлил қилип мундақ деди: “саяһәт блоглирида нәччә һәптә бурун бу мәһәллидә саяһәттә болған кишиләр бу йәрниң интайин қайнам-ташқинлиққа чөмгәнлики һәққидики инкаслирини көргән идим. Кейин туюқсиз һечким бу тоғрисидики учурларни торға йоллимас болувалди, шуңа мән бу мәһәллигә йәнә бир қетим берип көпрәк сүрәтләрни тартивелиш хиялида у йәргә қайта бардим. Кейин барғинимда гәрчә ташландуқ велисипитләрни қайта көрмигән болсамму, ундақ мәнзиригә нисбәтән адәмдә бир хил паҗиәлик һессиятниң шәкиллиниши нормал иди,”

У өзиниң қайтидин түзәп ясалған қәшқәрдә бир нәччә күн саяһәттә болуш җәрянида, бурунқи миллий пураққа игә қәшқәр коча өйлири мәһәллисиниңму қайтидин түзәп ясалғанлиқини ейтип өткәч, һазирқи бу мәһәллиниң муһитиниң пүтүнләй өзгирип кәткәнликини тәкитләп қойди.

У мунуларни билдүрди: “мән бу мәһәллиниң қайтидин өзгәртип ясалғандин кейинки һалитини көрүп, уйғур мәдәнийити үчүн интайин муһим болған бир мәркизий бағчиниң һечбир адәмдин хәвәрсиз һалда йоқ қиливетилгәнликини һес қилип йәттим. Бу хил өзгириштин кейинла нурғун адәм йоқап кетипту. Бу чағда тәбиий һалда бу адәмләр нәгә кәтти? дәйдиған соал пәйда болиду. Бу ишлар мени бәкла биарам қилди,”

Зиярәт давамида биз у америкилиқ саяһәтчидин шу мәһәллидә ата-аниси йоқ йетим балиларни көргән-көрмигәнликиниму сориғинимизда, у җавабән мунуларни сөзләп өтти: “мән өзүм ялғуз қәшқәр коча өйлири мәһәллисини зиярәт қилған күни кечиси бир қанчә адәмниң мәһәллә сиртидики даиридә варқирашқанлиқини аңлидим, бирақ мәһәллә ичидә һечқандақ кичик бала яки чоң адәмниң қарисиниму көрмидим,”

Мәзкур саяһәтчи шу мәһәллидә саяһәттә болғанда, шу йәрдики бир йәрлик хитайниң униңға әтрапни көрсәткәнликини, әмма бихәтәрликни көздә тутуп, у хитай билән давамлиқ биллә йүрмигәнликини, алақилишиш номурлирини алмаштурмиғанлиқиниму аңлитип өтти.

У мунуларни қәйт қилди: “у йәрлик хитайму даим кечиси чиқип шу мәһәллини көрүп келидиғанлиқини, мән билән давамлиқ биллә зиярәттә болушни халайдиғанлиқини ейтти. Әмма мән ялғуз һәрикәт қилдим. Уму мәһәллидики кишиләрниң нәгә кәткәнликини билмәйдикән. У қаримаққа һесдашлиқ қилғандәк көрүнди, бирақ бу пәқәт мениң һес қилғиним. Уму бәлким һесдашлиқ қилиштин әнсириши мумкин,”

Қәдирлик радио аңлиғучилар, мәзкур чәтәллик саяһәтчиниң қәшқәр шәһиридики қәшқәр коча өйлири мәһәллисидә зиярәт қилған мәзгилидә көргәнлири һәққидики тәпсилатларни аңлидиңлар, давамини келәрки сан программимиздин аңлиғайсиләр.