Хитайниң тарим дәряси су системисиға һәссиләп мәбләғ селишта соқуватқан чотлири немә?

Вашингтондин мухбиримиз шадийә тәйярлиди
2024.05.09
xitay-paxta-poyiz-kochmen-01-1024 “пахтикарлар мәхсус пойизи” ға олтуруп, “шинҗаң” ға пахта теришқа маңған деһқан ишләмчиләр. 2009-Йили 4-сентәбир, хенән
gov.cn

Йеқинқи йиллардин буян, хитай һөкүмитиниң “тарим дәрясини гүлләндүрүш” пилан қурулушини йолға қоюп, бу районниң су мәнбәси вә екологийәлик муһитини әслигә кәлтүрүшкә зор миқдарда мәбләғ селиватқанлиқи мәлум. Йеқинда хитай таратқулириниң ашкарилишичә, хитай һөкүмити 2024-йили тарим дәряси һавзисидики “төт тармақ мәнбә вә бир асаслиқ еқин” да қурулуватқан чоң вә оттура типтики су теҗәш тосмилириға селинидиған мәбләғни 1 милярд 750 милйон йүән, йәни тәхминән 240 милйон долларға йәткүзүшни пиланланмақтикән.

 “тәңритағ тори” ниң йеқинда тарқатқан хәвиригә қариғанда, бу қурулуш тамамланғандин кейин тарим дәряси һавзисидики “төт тармақ мәнбә вә бир асаслиқ еқин” , йәни хотән дәряси, йәркән дәряси, ақсу дәряси, қайду дәряси вә тарим дәрясиниң асаслиқ еқиниға толған лай-патқақларниң йошурун хәвпи асасий җәһәттин контрол қилинип, бихәтәрлик дәриҗиси омумйүзлүк өстүрүлидикән.

Һалбуки, өткән әсирниң 60-70-йиллиридин буян биңтүән вә униңға қарашлиқ һәрқайси дивизийәләр боз йәр ечиш шоари билән уйғурлар “ана дәря” дәп қарайдиған тарим дәряси вадисиниң екологийәлик муһитини еғир дәриҗидә вәйран қилғанлиқи мәлумдур. Хитай даирилириниң нөвәттә тарим дәрясини мәркәз қилған су системисиға немә үчүн бунчә көп мәбләғ аҗритиши вә буниң арқисиға немә чотларниң йошурунғанлиқи уйғур диярини тәтқиқ қилидиған мутәхәссисләрниң күчлүк диққитини қозғимақта.

Америкадики хитай анализчиси, “бейҗиң баһари” журнилиниң сабиқ баш муһәррири ху пиң әпәнди, хитай һөкүмитиниң уйғур районида бу түрдики ул әслиһә қурулушлирини йәниму кеңәйтиш, шундақла униңға зор мәбләғ аҗритишиниң маһийәттә хитай даирилириниң бир йүрүш иқтисадий вә сиясий ғәрәзлирини ишқа ашуруш үчүн икәнликини илгири сүрди:

 “1953-йили тунҗи қетимлиқ мәмликәтлик нопус тәкшүрүш елип берилғанда, уйғур районидики асаслиқ йәрлик милләт уйғурларниң сани омумий нопусниң %75 тин көпрәкини игиләйтти. Һалбуки, 2020-йилидики 7-қетимлиқ мәмликәтлик нопус тәкшүрүштә, уйғурларниң нопус сани район омумий нопусниң аран 40 пирсәнттин көпрәк нисбәткә чүшүп қалған. Бу әслидики омумий нопусниң төттин үч қисмини игилигән уйғурлар нопусиниң һазир район нопусиниң аран йеримиғиму йәтмәйдиғанлиқини көрситиду. Демәкки, оттурида бир чоң өзгириш йүз бәргән. Йәни буниң сәвәби, нурғун хитайлар уйғур аптоном райониға көчүп барди. Һалбуки, уйғур аптоном райониниң йәрлик һөкүмитидә һәқиқий аптономийә һоқуқи болмиғанлиқи, йәнә келип көчмәнләрни контрол қилиш һоқуқи болмиғанлиқтин келип чиққан ақивәтләрниң биридур. Ениқ көрүшкә болидуки, хитай компартийәси йиллардин буян районниң су қурулуши қатарлиқ бу хилдики түрлүк ул әслиһә қурулушини яхшилаш вә олтурақ районларни кеңәйтиш арқилиқ, хитай көчмәнләрни көчүрүп келип районни хитайлаштурди. Мениңчә райондики хитайлаштурулушниң күчийишигә әгишип, кәлгүсидә хитай көчмәнләр техиму көпләп келиши мумкин. ”

Дәрвәқә, нөвәттә хитай һөкүмитиниң уйғур диярида өзиниң мустәмликә сияситини йүргүзүш арқилиқ, уйғур елигә техиму көплигән хитай көчмәнләрни көчүрүп олтурақлаштуруватқанлиқи мәлум.

Түркийәдики нопус тәтқиқатчиси дилшад баришчи әпәнди радийомизниң зияритини қобул қилди. У сөзидә, хитай компартийәсиниң уйғур елини ишғал қилғандин кейин, қәдәмму қәдәм районниң нопус (демукирафик) қурулма түзүлүшини өзгәртип, өзиниң хитайлаштуруш сияситини әмәлийләштүрүшкә урунуп келиватқанлиқини шәрһләп өтти. У, хитай көчмәнләрниң көпийиши нәтиҗисидә уйғурларниң әслидики мәвҗут болған нормал мәдәнийәт муһитиниң пүтүнләй вәйран қилинип, еғир ақивәтләрни кәлтүрүп чиқириватқанлиқи һәққидә тохтилип өтти.

У сөзидә йәнә хитайниң ичкири өлкилиридин хитай көчмәнләрни уйғур елиға йөткәштәк бу истратегийәсиниң уйғурларниң миллий мәдәнийити вә диний етиқадини суслаштуруш, һәтта уларни йоқитиш қәдимини тезлитиватқанлиқини тилға алди.

Ху пиң әпәнди бу һәқтә сөз болғанда, хитай даирилириниң йиллардин бери аталмиш “тарим дәрясини гүлләндүрүш” пилани астида елип бериватқан су мәнбәлири вә боз йәр ечишқа охшаш түрләргә зор күч билән мәбләғ селиватқанлиқини әскәртти. Униң қаришичә, бу маһийәттә хитайниң уйғурларни тарқақлаштуруп йоқитиштәк ирқий қирғинчилиқ сияситиниң муһим бир қисми һесаблинидикән.

У мундақ деди: “бу хитай компартийәсиниң узун муддәтлик пиланидур. Мәлумки, һазир райондики хитай көчмән нопусиниң көпийиши шиддәт билән ешип бериватиду. Йәни бу нәччә он йилда нурғун өзгиришләр йүз бәрди. Бундин кейин бу хил өзгириш техиму тез болиду дәп ойлаймән. Мениңчә, бу хитайниң уйғур райониға нопус йөткәш тарихидики әң тез сүрәт болуп һесаблиниду. Чүнки хитай компартийәси һазир уйғур районини хитайлаштурушқа бар күчи билән урунуватиду. Буму уйғурларни ассимилятсийә қилиш вә еритип түгитиш усулидур. Наһайити рошәнки, хитай һөкүмити хитай көчмәнлирини көпәйтиш арқилиқ уйғурларниң өз юртидики нисбитини төвәнлитишни мәқсәт қилған. Бу хитайниң ассимилятсийә сияситидики муһим бир нуқтидур.”

Шүбһисизки, тарим дәрясиниң муһитини яхшилаш вә қоғдаш қурулушиниң җиддий түрдә кеңәйтилиши, көзәткүчиләрдә хитай һөкүмитиниң кәлгүсидә зор миқдардики хитай көчмәнлирини уйғур елигә көчүрүп йәрләштүрүш үчүн тәйярлиқ қиливатқанлиқи һәққидики тәхминләрни күчәйтмәктә.

Илгири японийәдә тәбиий җуғрапийә кәспий бойичә оқуған, һазир америкада яшаватқан доктор мухтәр чоң әпәнди өзиниң бу һәқтики инкасида, уйғур елиниң екологийәлик тәбиий муһит шараитидин қариғанда, нурғун җайларниң инсанларниң яшишиға мас кәлмәйдиғанлиқини шәрһләп көрсәтти.

Униң билдүрүшичә, нөвәттики зор көләмлик су қурулуши, боз йәр ечиш вә нопус көпийиши, уйғур елиниң екологийәлик муһитиға апәт характерлик еғир зиянларни елип келидикән.

Мутәхәссисләрниң қаришичә, хитай һөкүмитиниң хитай көчмәнләрни уйғур елиға җиддий рәвиштә җәлп қилиши вә районниң нопус қурулмисини өзгәртишкә урунуши, маһийәттә райондики хитай болмиған йәрлик милләтләрниң хитайлаштурулушини тезлитиш, шуниңдәк ирқий қирғинчилиқини күчәйтиштин башқа нәрсә әмәс икән.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.