Tarim wadisigha yürüsh qiliwatqan xitay shirketliri we Uyghurlarning mejburiy emgiki

Xitay hökümiti orunlashturghan chet'ellik tekshürgüchilerge körsitish üchün teyyarlan'ghan lagér “Oqughuchi” lirining tikimchilik kursi. 2019-Yili 4-yanwar, qeshqer.

Uyghur diyaridiki siyasiy basturushning yuqiri pellisi yaritilghan mezgillerde qattiq qolluq bilen sésiq nami pur ketken chén chu'en'go yötkep kétilip, uning ornigha “Aliy melumatliq doktor” , “Iqtisad ilmining ehli” dégendek namlar bilen süpetlen'gen ma shingruy Uyghur aptonom rayonluq partkomgha sékrétar bolup kelgen idi. Derweqe, aridin uzun ötmey Uyghur diyaridiki siyasiy basturushqa mas halda mezkur rayonni xitayning asasliq ishlepchiqirish bazisining birige aylandurush heqqidiki chaqiriqlar otturigha chiqip, ma shingruyning yötkilip kélishidiki bir muhim seweb qismen bolsimu ashkara bolghan idi. Xitay hökümitining ashu xildiki Uyghur diyarini xitay üchün muhim bolghan arqa sep “Tayanch baza” gha aylandurush urunushlirining yene biri 31-may küni qeshqer shehiride chaqirilghan “2023-Yilliq puqralar igilikidiki karxanilarning jenubiy shinjangning tereqqiyatigha yardem bérish chong yighini” da otturigha chiqti.

Xitay bashqurushidiki “Shinxu'a agéntliqi” ning xewiride éytilishiche, bu yighin'gha “Memliketlik soda-sana'etchiler birleshmisi” , “Memliketlik yéza-kentlerni güllendürüsh idarisi” , Uyghur aptonom rayonluq hökümet, bingtu'en qatarliq orunlarning muhim kattibashliri, shuningdek enxuy, jyangshi, shendong qatarliq xitay ölkiliridiki bir qisim yuqiri derijilik emeldarlar toluq qatnashqan. Buning bilen bu qétimqi yighinning xitay merkiziy hökümiti bir qolloq layiheligen bir qétimliq chong istratégiyelik orunlashturush ikenliki namayan qilin'ghan.

Xewerde éytilishiche, 2018-yilidin buyan “Puqralar igilikidiki karxanilarning jenubiy shinjanggha yürüsh qilish pa'aliyiti” jeryanida 110 milyard som (15 milyard amérika dolliridin köprek) meblegh sélin'ghan. Bu yil bolsa bu mebleghning 44 milyard som etrapida bolidighanliqi éytilghan. Xitay karxaniliri asasliq meblegh salidighan türler bataréye zawuti, quruq méwe-chéwe pishshiqlap ishlesh, toqumichiliq, yéza igilik qoshumche mehsulatlirini pishshiqlap ishlesh qatarliq kesipler bolup, Uyghur diyarining yerlik mehsulatliri xam eshya qilinidiken. Yighinda “Memliketlik soda-sana'etchiler birleshmisi” ning re'isi gaw yünlong, Uyghur aptonom rayonluq partkomning sékrétari ma shingruy ayrim-ayrim söz qilghan. Gaw yünlong bu qétimqi qurulushning muhimliqini tekitlep: “Bu qétimqi karxana chaqirish xizmiti partiyemizning yéngi dewrdiki shinjangni idare qilish istratégiyesining muhim tedbirliridin biri. Buningda puqralar igilikidiki karxanilarni kéngeytish arqiliq, partiyening sözini anglash we partiyege egishishning qandaq shereplik ikenlikini namayan qilishqa, shuningdek jungxu'a kimliki ortaq qarishini mustehkemleshte muhim rol oynaydu” dégen.

Ma shingruy bolsa öz sözide “Bash sékrétar shi jinping shinjangni közdin kechürgende sözligen sözlerning muhim rohini qet'iy izchillashturush, jenubiy shinjangni pütün shinjang shahmat taxtisining közi qilish, shu arqiliq buning achquchluq dewrdiki achquchluq orun ikenlikini untumasliq” dégendek ibariler alahide orun alghan. Shuning bilen birge “Jenubiy shinjangning tereqqiyat yoshurun küchi zor. Bu rayon dölitimizni ottura asiya, gherbiy asiya we jenubiy asiya bilen baghlash hemde dölitimizning istratégiyelik zamaniwilashturush qurulushigha tirek bolushta zor qimmetke ige. Herqaysi karxanichilar ‛sekkiz chong ishlepchiqirish türi‚ boyiche meblegh sélish arqiliq, dölitimizning ashliq mesilisi, énérgiye mesilisi we kan bayliqi mesilisige, shundaqla yipek yoli iqtisadiy belbéghining rawanliqigha képillik qilishi lazim” dégen.

Bu qétimqi yighinda tekitlen'gen yétekchi idiyeler xaraktér jehette 19-esirning axirlirida ching sulalisi ordisida bolup ötken “Gherbiy yurttin waz kéchish yaki uni saqlap qélish” heqqidiki munaziride otturigha chiqqan “Gherbiy yurt qoldin ketse, . Xitayning halakitige yol échilidu” deydighan pikirge bekmu oxshap kétidu.

Gaw yünlong, ma shingruy qatarliq xitay kattibashlirining bu qétimqi yighinda sözligen sözliri 2023-yili ghayet zor sandiki xitay karxanilirini tarim wadisigha chillap kélishidiki bash nishanning shu jayni tereqqiy qildurush emes, eksiche “Tereqqiyat” namida xitayning tüplük dölet menpe'etige xizmet qilish hemde xitay karxanilirini bay qilish ikenlikini wasitilik halda eks ettürgen. Bu xildiki yéngi karxanilarning ish bashlishi heqqide söz bolghanda tebi'iy halda “Asman xewerliri” muxbirlar guruppisining Uyghur diyari heqqide yéqinda élan qilghan neq meydan ziyaritide éytilghan “Lagérlar taqalghan yaki tashlinip qalghan, bu jaylargha qamalghan tutqunlar türmilerge yaki yéngi quruluwatqan zawutlargha ishchiliqqa yötkilip bolghan” dégen qurlarni eslitidu. Bu xildiki ghayet zor miqdarda meblegh sélish heqqide söz bolghanda, lagérshunas alimlardin doktor adryan zénz buning tasadipiy otturigha chiqip qalghan hadise emeslikini alahide tekitleydu:

 “Jenubiy shinjanggha biwasite halda 44 milyard som qimmitide meblegh sélish emeliyette bekmu chong qurulush. Bu derweqe yéngi partiye sékrétari bolghan ma shingruyning rayon teweside ‛barliq tirishchanliqni körsitip xizmet pursiti yaritish‚ sho'ari astida iqtisadni güllendürüsh istratégiyesi bilen biwasite mas kélidu. Yene bir yaqtin bu jeryanda Uyghurlar ixtiyariyliq yaki mejburiyliq asasida qobul qilidighan bir türküm ish orunliri yaritilidu. Buning bilen xitay hökümiti éytiwatqan iqtisadiy ösüsh we ish orni köpeytish ishqa ashidu. Emma bu yerdiki mesile shuki, buningda Uyghurlar xitaylargha ishleydu. Iqtisadiy menpe'ettin behrimen bolidighanlar bolsa tebi'iy rewishte xitaylar bolidu. Chünki bu Uyghurlar herqachan unche köp ish heqqi alalmaydu. Chünki tajisiman wirusi yuqumidin buyan izchil iqtisadiy jehettiki müshkülatlargha duch kéliwatqan xitay hökümiti, mushu xil charilar arqiliq özini ongshashqa urunuwatidu.”

Qeshqerde ötküzülgen bu qétimqi yighinda qeshqer wilayitining waliysi enwer tursun karxana igiliri bilen yüz turane körüshmey turupla ularning iltimasini testiqlap béridighanliqini, bu karxanilarning “Nöl meblegh” bilen ish bashlishigha yardem béridighanliqini jakarlap: “Bizning meqsitimiz herqaysi shirket we karxanilarni toluq xatirjem bolghan asasta qeshqerde ish bashlashqa righbetlendürüsh” dégen.

Dunya Uyghur qurultiyi ijra'iye komitétining mu'awin re'isi, siyasiy analizchi élshat hesenning qarishiche, bunche köp xitay karxanilirining bu yosunda Uyghur diyarigha chillap kélinishi yerlik xelqqe emes, eksiche xitay hökümitining Uyghur qirghinchiliqi üchün xizmet qilishtin bashqa rol oynimaydiken. Bolupmu muweppeqiyet qazan'ghan Uyghur karxanichilar pütünley lagérlargha qamalghan, ularning mal-mülki talan-taraj qilinip bolghanda, ularning ornini bésishqa kelgen bu xitay karxanichilar öz yanchuqlirini tomlashtin bashqa héchqachan yerlik xelqqe payda-menpe'et élip kélishni istimeydiken.

Bu qétimqi yighinda ma shingruy alahide otturigha qoyghan yene bir nuqta qeshqer wilayitining nopus qurulmisini “Köp milletler ariliship olturaqlashqan yéngiche qeshqerge özgertish” bolup, buning kelgüsi tereqqiyat üchün bekmu muhimliqi alahide tekitlen'gen. Bu heqte söz bolghanda, doktor adryan zénz bu ehwalning emeliyette xitay hökümiti ötken yllardin buyan ijra qilip kelgen nopus siyasitining dawami ikenlikini eskertidu:

 “Bu bekmu muhim uchur. Bu bolsa men dep kéliwatqan nopusni elalashturush qurulushining neq özi. Xuddi sizning xewiringiz bolghinidek, men bu heqte 2021-yili élan qilin'ghan qirghinchiliq témisidiki maqalemde mexsus toxtalghan idim. Buningda ular <az sanliq milletlerning nopusini elalashturumiz> dégen namda ularning sanini azaytish hemde bu rayon'gha xitay köchürüshni köpeytishni meqset qilidu. Chünki hazir xitay shinjang rayonida bayliq qézishqa bekla ehmiyet bériwatidu. Chünki bu bayliqlar xitay üchün bekmu zörür. Shundaq bolghanliqi üchün, ular bu rayonni istratégiyelik nuqtidin bekmu muhim, dep qarawatidu.”

Gerche xewerde bunche köp xitay shirketlirining bunche köp sommiliq ish toxtami imzalighanliqi éytilghan bolsimu, emma bularning konkrét halda qandaq “Tereqqiyat” peyda qilidighanliqi éytilmighan. Bu heqte söz bolghanda, élshat hesen qanun mewjut bolmighan xitayda hemmila ishta kompartiyening buyruq-permanliri qanun rolini oynaydighanliqini, bundaq ehwalda yerlik xelqqe emes, eksiche shi jinpinggha biwasite jawabkar bolghan kompartiyening herqachan shi jinping otturigha qoyghan “Yéngi dewrdiki shinjangni idare qilish istratégiyesi” ni qibliname qilghan hemde uninggha qet'iy ita'et qilghan asasta ish köridighanliqini tekitleydu. Shundaq bolghanliqi üchün Uyghur diyaridiki qirghinchiliqning bash qomandani bolghan shi jinpingning buyruqlirini ijra qilishqa biwasite yardem bergüchi bu shirketlerning Uyghur diyarida köplep zawut-karxanilarni échishi mahiyette Uyghurlarning mejburiy emgikige sorun hazirlash rolini oynaydu, xalas.

Melum bolushiche, nöwette bu qétimqi yighin'gha ishtirak qilghan xitay shirketlirining aldi zawutlarning orni üchün yer tallashni bashliwetken bolup, yéqin arida qalghan shirketlerningmu tézdin ish bashlaydighanliqi algha sürülmekte.