Parlamént ezasi bilen kishilik hoquq pa'aliyetliri kanada hökümitini taylandtiki Uyghurlargha yardem qilishqa chaqirdi

Kanada parlamént ezasi samér zuberi, shuningdek kanadadiki kishilik hoquq pa'aliyetchiliri, mutexessisler we adwokatlar 5-féwral kanada parlaméntida axbarat yighini ötküzüp, kanada hökümitini taylandtiki 48 neper Uyghur musapir mesiliside b d t musapirlar aliy mehkimisi bilen hemkarliship, ularning üchinchi bir bixeter döletke orunlishishigha yardem qilishqa chaqirghan.

Kanada parlaméntining 2023-yili 2-ayda mutleq köp awaz bilen maqullighan 10 ming Uyghurni kanadagha orunlashturush heqqidiki M-62 qarar layihesining sun'ghuchisi, libéral parlamént ezasi samér zuberining körsitishiche, taylandning bu Uyghurlarni on nechche yildin béri tutup turushi we ularni xitaygha qayturushi, xelq'ara qanunlargha xilap bolup, bu ularning mutleq jazalinishi bilen aqiwetlinidiken. Bügünki axbarat yighini, tayland hökümiti gerche Uyghur musapirlirining mesilisini bir terep qilishta xelq'ara qanunlargha emel qilidighanliqini qeyt qilghan bolsimu, emma kishilik hoquq teshkilatliri xitayda töt künlük ziyarette boluwatqan tayland bash ministiri pétongtarin shinawatraning (Paetongtarn Shinawatra) yenila xitayning qattiq bésimigha uchrishi we uning bésimigha tiz püküshidin endishe qiliwatqan halqiliq bir peytte ötküzülgen.

Yighinda samér zuberi mundaq dégen: “Bu 48 neper Uyghur musapirini xitaygha ötküzüp bérish, taylandning xelq'araliq mes'uliyitige xilap. Biz buninggha qarap tursaq bolmaydu. Bu musapirlarning b d t organi bilen alaqe qurushi, ularning iltimasining körüp chiqilip, üchinchi bir bixeter döletke orunlishishigha yol qoyulushi kérek. Kanada b d t musapirlar aliy mehkimisi bilen hemkarliship, ular üchün bixeter, izzet hörmiti bilen yashaydighan, yaxshi bir kélechiki bolghan döletke orunlishishigha kapaletlik qilishi kérek. Bu bir dunyawi mes'uliyettur. Biz choqum bu musapirlarning orunlishishigha, bolupmu ulargha muwapiq bir jaygha orunlishigha yardem qilishni tézlitishimiz kérek”.

Samér zuberi sözide, kanada hökümitining bu 48 Uyghurni M-62 qarar layihesi boyiche kanadagha qobul qilishni ashkara chaqirmighan bolsimu, emma u M-62 qarar layihesining bashqa döletlerde ziyankeshlikke uchrash xewpidiki Uyghurlargha ishik achqanliqini alahide tekitligen. Samér zuberi mundaq dégen: “Kanada kishilik hoquqni qoghdash, ziyankeshlikke uchrash xewpidikilerni qollashta uzundin béri özidin pexirlinip keldi. Bizning tariximiz buninggha shahit. Bu hepte men sun'ghan, awam palatasining mutleq köp sanliq awazi bilen maqullan'ghan M-62 layihesining ikki yilliqidur. Uningda ‛biz kanada hökümiti üchinchi döletlerde ziyankeshlikke uchrash xewpidiki on ming Uyghurni qobul qilimiz‚ déyilgen. Biz insaniyet a'ilisining ezasi bolush süpitide, musapirlarning tégishlik qoghdashqa érishish hoquqigha kapaletlik qilish, bizning mejburiyitimiz”.

Kanadadiki makdonald lawri'ér institutining aliy tetqiqatchisi, kishilik hoquq, xelq'ara qanun we térorliq mesililiride mutexessisleshken adwokat sarah téych ( Sarah Teich) ning axbarat yighinida tekitlishiche, taylandtiki 48 neper Uyghurning weziyiti jiddiy xelq'araliq qanun endishilirini namayan qilmaqta iken. Sarah téych mundaq deydu: “Taylandta tutup turuluwatqan 48 neper Uyghur tutqunning weziyiti intayin muhim xelq'araliq qanun endishilirini, bolupmu qiyin-qistaq we irqiy qirghinchiliqni cheklesh mesilisidiki qanun endishilirini namayan qilmaqta. Eger tayland bu kishilerni xitaygha ötküzüp berse, u köp xil xelq'araliq qanun we pirinsiplargha xilapliq qilip, qanuniy jawabkarliqqa tartilish xewpining yolini achidu”.

Sarah téychning körsitishiche, ten jazasini cheklesh ehdinamisidiki dölet bolghan taylandning 48 Uyghurni jinsiy zorawanliqni öz ichige alghan her xil ten jazalirining mewjutluqi éniq deliller bilen ispatlan'ghan xitaygha qayturushi, bu ehdinamining 3-maddisigha xilap iken. Sarah téych mundaq deydu: “Uyghurlarning xitaydiki lagérlarda jinsiy zorawanliq we bashqa shekillerdiki jismaniy xorlashni öz ichige alghan sistémiliq ten jazasigha uchraydighanliqi éniq deliller bilen ispatlan'ghan ehwalda, 48 neper Uyghurni qayturup bérish, nahayiti éniq rewishte bu qa'idilerge xilapliq qilghanliq bolidu”.

Sarah tiéychning körsitishiche, xitayning bu qilmishi nurghun kishilik hoquq teshkilatliri, xelq'ara organlar teripidin Uyghur irqiy qirghinchiliqining bir qismi süpitide nahayiti toluq höjjetleshtürülgen hem étirap qilin'ghan iken.

Kanada parlaméntidiki axbarat yighinida, kanadaliq Uyghur biyologiye ilmiy tetqiqatchisi, Uyghur akadémiyesi kanada shöbisining mu'awin diréktori, doktor raziye mahmut, taylandtiki 48 neper Uyghurning mesilisi peqetla ularning bixeterlik mesilisi emeslikini, ularning qayturulushi, dunyagha xelq'ara ehdinamilerge xilapliq qilsimu bolidu, deydighan signalni béridighanliqini bildürgen. Raziye mahmut mundaq deydu: “Bu pütkül dunyaning exlaqiy chüshenchisige munasiwetlik bir mesile. Biz Uyghurlarning amanliqi hem bixeterlikige éhtiyajliq. Bu heqler xelq'ara kishilik hoquq ehdinamiliride wede qilin'ghan. Eger (xitaygha) qayturush yüz berse, bu xelq'araliq ehdinamilerge xilapliq qilishqa bolidu, dégen signalni béridu”.

Yighinda kanadadiki “Uyghur heqlirini qoghdash qurulushi” ning diréktori memet toxtining körsitishiche, hazirqi halqiliq peytte kanada qatarliq kishilik hoquqni qoghdighuchi döletler taylandni agahlandurushi, eger tayland Uyghur musapirlirini qayturup berse, qanuniy jawabkarliqqa tartilidighanliqini bildürüshi kérek iken. Memet toxti mundaq deydu: “Kishilik hoquqni hörmet qilghuchi döletler, jümlidin kanada choqum derhal heriketke ötüshi kérek. Men palata ezasi samér zuberining shu chaqiriqini qaytilaymen, kanada choqum b d t musapirlar aliy mehkimisi bilen hemkarliship, bu kishilerni qayturushning xelq'ara qanun'gha xilap ikenlikini élan qilishi, tayland hökümitige diplomatik bésim ishlitilishi kérek. Buning aqiwiti resmiy qanuniy jawabliqqa tartilishni, jümlidin xelq'ara adalet mehkimisige tartilishni keltürüp chiqiridighanliqini éniq agahlandurush kérek”.

Nöwette taylandtiki Uyghurlar mesilisining tayland döletlik kishilik hoquq komitéti bilen xitayning taylandta turushluq elchixanisi otturisida diplomatik ixtilap peyda qilghanliqi melum bolmaqta. Tayland MGR torining bildürüshiche, xitayning taylandta turushluq elchixanisi 1-féwral küni özining féysbuk bétide bayanat élan qilip, tayland döletlik kishilik hoquq komitétini “Shinjangdiki diniy étiqad heqqide xata bayanlarda bolush” bilen eyibligen. Bu bir tayland dölet organi bilen taylandta turushluq xitay diplomatik orginining Uyghur musapirlar mesiliside ashkara ixtilap qilishidur. Xitay elchixanisi bayanatida, taylandtiki Uyghurlarning “On nechche yil awwal bezi chet el térrorluq teshkilatlirining we xitaygha qarshi küchlerning qutritishi, aldishi bilen tayland chégrasigha qanunsiz kirgen xitay puqraliri” ikenlikini tekitlep, xitaygha qayturup bérilgenlerning “Qanun boyiche bir terep qilin'ghanliqi we qanuniy heqlirining toluq qoghdalghanliqi” ni éytqan. Lékin tayland döletlik kishilik hoquq komitétining 4-féwral élan qilghan bayanatida, “Tayland musapirlarni qayturmasliqtek kishilik hoquq pirinsiplirigha emel qilish mejburiyitini ada qilidighanliqini qayta mu'eyyenleshtüridu” dégenliki qeyt qilinmaqta.