Tayland soti Uyghur musapirlirini qoyup bérish erzini körüp chiqishqa bashlidi

Taylandning bir sot mehkimisi 14-féwral jüme küni sot échip, on nechche yildin béri taylandta tutup turuluwatqan 43 neper Uyghurni qoyup bérish toghrisidiki erzini körüp chiqishqa bashlighan. Jüme küni, jenubiy bangkok jinayi ishlar sot mehkimiside échilghan sot, Uyghur tutqunlirining adwokati chuchart kanpayning (Chuchart Kanpai) bu yil 29-yanwar bu Uyghurlarning köchmenler qanuni boyiche eyiblinip yéterlik qamalghanliqi, ularning qoyup bérilishi kérekliki heqqide tayland sot mehkimisige sun'ghan erzige asasen échilghan. Bu, xitayning diniy ziyankeshlikidin qéchip chet elge panah tartip chiqqan, emma taylandta tutulup qélip hazirgha qeder qamaqta yétiwatqan mezkur 43 Uyghurning qoyup bérilishi heqqidiki erzining tunji qétim tayland sotida qarap chiqilishidur. 43 Neper Uyghurning qoyup bérilishi heqqidiki bu erz, ötken ayda tayland hökümitining bu Uyghurlarni xitaygha qayturup bermekchi boluwatqanliqi heqqide xewer tarqilip, muhajirettiki Uyghurlar, kishilik hoquq teshkilatliri, amérika hökümiti, b d t musapirlar aliy mehkimisi we gherb siyasiyonlirining alahide diqqitini qozghishidin kéyin sunulghan.

Melum bolushiche, jüme künidiki sotqa tutqunlar qatnashturulmighan bolsimu, emma tutqunlarning adwokati chuchart kanpay, awstraliyede turushluq pa'aliyetchi bextiyar böre we shiwétsiyede turushluq musteqil tetqiqatchi nirola elimani (Nyrola Elima) öz ichige alghan 3 shahit guwahliq bergen. Erkin asiya radiyosi qarmiqidiki “Binar xewerliri” ning 14-féwral bangkoktin bergen xewiride qeyt qilinishiche, sotta adwokat chuchart kanpay mundaq dégen: “Tutqundiki bu 40 nechche Uyghur xitayda jinayet sadir qilmighan. Ular taylandqa chégradin qanunsiz kirishning jazasini ötep boldi. Emma ular 11 yildin artuq waqittin béri, intayin nachar shara'itta tutup turushqa berdashliq bérip kelmekte.”

X/@nyrola

Ötken ayning bashlirida, amérikadiki “Hemmige adalet” namliq kishilik hoquq teshkilati taylandtiki Uyghur siyasiy panahlan'ghuchiliridin érishken uchurlirigha asasen, tayland hökümitining bu Uyghurlarni jedwel toshquzushqa mejburlap, xitaygha ötküzüp bérishning teyyarliqini qiliwatqanliqidin xewer tapqanliqini élan qilghan. Bu xewer xelq'arada nahayiti tézla Uyghurlargha köngül bölidighan her qaysi tereplerning alahide diqqitini qozghighan. Bu sot, tayland hökümiti bu Uyghurlarni xitaygha ötküzüp bérish pilani yoqluqi, ularni bir terep qilishta xelq'ara qanunlargha emel qilidighanliqini qeyt qilsimu, emma kishilik hoquq teshkilatliri ularning teqdiridin yenila endishe qiliwatqan bir peytte ötküzülgen. Sotta erzdarlargha wakaliten dewager süpitide hazir bolghan hem guwahliq bergen bextiyar böre, sotta tayland köchmenler idarisining bu Uyghurlarni on nechche yil intayin nachar shara'itta tutup turushta tayland qanunlirigha xilapliq qilghanliqi erz qilin'ghanliqini bildürdi.

Bextiyar börening 14-féwral sottin kéyin radiyomizgha bergen uchuridin melum bolushiche, u sotta Uyghur tutqunlirining bu jeryanda kemsitish xaraktérlik mu'amilige uchrighanliqi heqqide guwahliq bergen. Nöwette, sotqa gherb elliridin 11 dek döletning bankokta turushluq elchixanisining diplomatlirining közetküchi süpitide qatnashqanliqi qeyt qilinmaqta. Sotta, shahit süpitide guwahliq bergen musteqil tetqiqatchi nirola elima, bu 43 neper tutqunni öz ichige alghan Uyghur musapirlirining köpinchisi burun addiy déhqan yaki ushshaq tijaretchi bolghanliqini bildürüp, ularning chet elge qéchish seweblirini chüshendürgen. Nirola elima mundaq dégen: “Ularning eng asasi insaniy hoquqliri sistémiliq halda tartiwélin'ghan. Ularning xalighanche kiyim-kéchek kiyish hoquqi, testiqtin ötmigen oqushluqlarni oqushi, hökümetning kontrolluqsiz téléfon ishlitish hoquqliri inkar qilin'ghan. Ularning kündilik hayati hökümet belgiligen chidighusiz kontrolluq, cheklimiler bilen boghulghan.”

Uning körsitishiche, “Minglighan Uyghur mushundaq shara'itta, adem bédikchiliki yolliri bilen xitaydin qéchip chiqqan” iken. Sotta nirolla elime, bu Uyghurlarning xitaygha qayturulsa bolmaydighanliqi, xitayning Uyghurlargha qiliwatqan ziyankeshliki xelq'ara organlar teripidin tepsiliy xatirilen'genlikini bildürgen. U mundaq dégen: “Shunga, taylandtiki Uyghurlar xitaygha qayturulsa bolmaydu. Ularla emes, ularning yurtida qalghan uruq-tughqanliri, qoshniliri we dostlirimu bu seweblik qattiq qiynash we éghir jazagha yoluqushi mumkin. Men bu délo üstide izdiniwatqan bir tetqiqatchi bolush süpitim bilen, ularning birer jinayet sadir qilghanliqigha da'ir inawetlik héchqandaq ispat körmidim.”

Lukeit Kusumarn/BenarNews

Melum bolushiche, shu kündiki sotta mezkur 43 Uyghurning délosigha qarita qarar chiqirilmighan. Sotchi, sot qararining 18-féwral küni élan qilinidighanliqini bildürgen. Halbuki bextiyar böre, sotning qarari bu déloning köp xil murekkep mesililerge chétishliq bolushi sewebidin kéchiktürülgen bolushi mumkinlikini qeyt qildi.

“Binar xewerliri” ning qeyt qilishiche, bu déloning adwokati chuchart kampay, eger sot bu erzni we shahitlarning guwahliqini heqliq, dep qarighan halette, bu déloni téximu tepsiliy tekshürüshni buyrushi, shuningdek saqchilarni sotqa chaqirishi mumkinlikini éytqan. Chuchart kampay mundaq dégen: “Eger tutup turushning qanuniy ikenliki jezmleshse, sot mehkimisi Uyghurlarning qoyup bérilishini buyrushi kérek.”