Uyghur mesilisining b d t gha kirish tarixi

Bezi mutexessisler Uyghur mesilisining xelq'araliship bolghanliqini ilgiri sürmekte. Kéyinki yillarda Uyghur kishilik hoquqi depsendichilikining birleshken döletler teshkilatining kishilik hoquq kéngishining yighinida kün tertipke kélishi, ular otturigha qoyghan bezi so'allargha xitay hökümitining jawab bérishke mejbur qélishi Uyghurlargha ümid béghishlimaqta. Undaqta Uyghur mesilisi qachandin tartip birleshken döletler kishilik hoquq kéngishining kün tertipige kélishke bashlidi? 2012-yili nechche qétim b d t de kün tertipke keldi? buning Uyghurlargha néme paydisi bar? 2013-yili birleshken döletler teshkilatida Uyghurlar toghrisida némiler bolmaqchi? Uyghur mesilisi kélechekte pelestin mesilisige oxshash b d t omumiy yighinida muzakire qilinidighan mesilige aylinarmu? dégen'ge oxshash so'allargha jawab tépish üchün d u q ijra'iye komitéti mes'uli dolqun eysa ependi bilen söhbet élip barduq.

B d t de Uyghur mesilisi nurghun döletning qollap quwwetlishige érishti

B d t kishilik hoquq kéngishining 20-qétimliq yighini jenwede 2012-yili 6-ayning 18-künidin 7-ayning 6-künigiche ötküzüldi. D u q bu yighin'gha 40 qa yéqin kishilik hoquq teshkilatliri we 40 qa yéqin démokratik döletlerning b d t diki elchixaniliri hem tashqi ishlar ministirliqlirigha ayrim-ayrim xet yézip, yighinda Uyghur mesilisini otturigha qoyushni iltimas qildi.

Shuning bilen dunya Uyghur qurultiyining yawropadiki wekili micheyil pilipis ependi bilen dunya Uyghur qurultiyining ijra'iye komitéti mudiri dolqun eysa ependi jenwege bérip, b d t kishilik hoquq kéngishining yighinigha qatnashti. Micheyil pilipis 2 qétim söz qilip, Uyghur mesilisini otturigha qoydi.

B d t kishilik hoquq kéngishining 20-qétimliq yighinida xelq'ara teshkilatlar bilen bolghan uchrishish netijiside, kishilik hoquqni közitish teshkilati, irqiy ayrimichiliqqa qarshi turush herikiti teshkilati, xelq'ara étiqad erkinliki teshkilati, xélsinki kishilik hoquq fondi, asiyadiki yerlik milletler munbiri qatarliqlarmu Uyghur mesilisini otturigha qoyup ötti.

B d t da Uyghurlar heqqide qarar maqullandi

B d t kishilik hoquq kéngishining 21-qétimliq yighini jenwede 9-ayning 11-künidin 20-künigiche dawamlashqan yighin jeryanida dunya Uyghur qurultiyining yawropa parlaméntidiki ish béjirgüchisi micheyil 9-ayning 13-küni, b d t de mexsus Uyghur mesilini otturigha qoydi. Bu yighinda 2010-yili, 6-ayda 5-iyul munasiwiti bilen muddetsiz qamaq jazasigha höküm qilin'ghan gülmire émin mesilisige b d t ning qol tiqishini telep qilip, d u q teripidin mexsus erz sunuldi. B d t bu matériyallargha we pakitlargha asasen, 2012-yili 6-ayning 22-künidiki kishilik hoquq kéngishining omumi yighinda, gülmire iminni “Heqsiz tutqun qilin'ghanlar katégoriyisige” kiridighanliqi heqqide qarar qobul qilip, xitay hökümitidin gülmire iminni qoyup bérishni telep qilghan. D u q wekilliri buning bilen 9-ayning 12-küni, b d t kishilik hoquq aliy komissarliqining “Xalighanche tutqun qilin'ghanlar komitéti” we “Kishilik hoquq pa'aliyetchiliri komitéti” ning mes'uli bilen körüshti. Ulargha bu qétim kucharliq diniy zat kérem abduwélining mesilisi heqqide d u q teyyarlap chiqqan mexsus doklatni teqdim qildi. Ular bu mesilige alahide köngül böldi we kérem abduwéli heqqidiki matériyalni qobul qildi.

Yene bu yil 9-ayning 14-küni, d u q hey'iti b d t ten jazasigha qarshi turush komitétining bash katipi bilen körüshti. Uninggha Uyghur siyasiy tutqunlarning ten jazasigha uchrash ehwali heqqide teyyarlighan doklatni teqdim qildi. Bu doklatta 9-ayning 1-küni atushta saqchilar teripidin ten jazasigha uchrap öltürülgen eysa damollam, qazaqistandin qayturulghan ershidin we kambodi'adin qayturulghan 20 Uyghurning ten jazasigha uchrash ehwalliri pakit süpitide otturigha qoyulghan.

D u q hey'iti 9-ayning 13-küni bolsa, amérika, gérmaniye, hindistan, chéx, fransiye qatarliq döletlerning b d t diki wekilliri bilen körüshti. B d t de chaqirilghan bu qétimqi yighinda xelq'ara erkinlik teshkilati, insan heqlirini közitish teshkilati, xeter astidiki xelqler teshkilati bayanatida Uyghur mesilisini tilgha élip ötken. Döletlerdin chéx jumhuriyiti, amérika, shwétsiye qatarliq döletler Uyghur mesilisini tilgha élip ötti.

2012-Yili b d t ge “Iz-déreksiz yoqap ketkenler” namliq doklat sunuldi

Dunya Uyghur qurultiyi 5-iyul ürümchi qirghinchiliqining aldi-keynide, nechche minglighan kishilerning iz déreksiz yoqap kétilishi bir ré'alliq bolghan bolisimu, emma bularni pakitlar bilen otturigha qoyup, xelq'aradiki munasiwetlik orunlargha sunush üchün 23 kishining höjjetlik pakitlirini öz ichige alghan “Iz-déreksiz yoqap ketkenler” namliq 46 betlik mexsus doklatni teyyarlap chiqti we bu doklatni 6-ayning 21-küni, b d t kishilik hoquq aliy komissarliqining iz-déreksiz yoqalghanlar xizmet komitétigha teqdim qildi. Bu doklat b d t we bashqa xelq'araliq teshkilatlar teripidin yaxshi qarshi élinishqa érishkendin kéyin, 7-ayning béshida bu doklatni qaytidin toluqlap, retlep chiqish xizmitini élip bérip, d u q bilen alaqe qiliwatqan xelq'ara teshkilatlargha yollidi.

Iz-déreksiz yoqalghanlar heqqidiki doklatni bashqa, b d t ning munasiwetlik organlirigha sunush üchün gülmire imin, kérem abduwéli, gheyret niyaz, mehbube ablesh, abdughéni memetimin qatarliqlar heqqide matériyal toplinip toluqlandi.

Xitaydiki insan heqlirini omumyüzlük közdin kechürüsh doklati teyyarlanmaqta

B d t kishilik hoquq kéngishi tunji qétim 2009-yili 2-ayda xitaydiki kishilik hoquqni omumyüzlük közdin kechürüp, xitay hökümitining döletlik doklatigha qarap chiqqan idi. Yeni, u waqitta dunya Uyghur qurultiyi b d t ge mexsus doklat sunup we komitét ezalirigha doklat bérip, bir qisim döletlerning Uyghur kishilik hoquq mesilisini b d t de otturigha qoyushini qolgha keltürgen idi. Bu jeryan 4 yilda bir qétim dawam qilidighan b d t ning yéngi bir xizmet jeryani bolup, b d t ning xitaydiki kishilik hoquqni 2-qétim omumyüzlük közdin kechürüsh 2013-yili élip bérilidu. Buning üchün xelq'ara teshkilatlarning eng köp bolghanda 20 betlik doklatni b d t ge sunush hoquqi bolidu. Bu doklat eng kech 2013-yili 3-ayghiche b d t kishilik hoquq kéngishige sunulushi kérek. Shunga bu doklatni ölchemlik we xelq'ara prinsiplargha uyghun shekilde teyyarlap, b d t ge sunush d u q ning nöwettiki muhim wezipilirining biri.

2012-Yili 11-ayda b d t da az sanliq milletler munbirining yilliq yighini chaqirildi. Bu yighin'gha d u q namidin d u q ijra'iye komitéti mudiri dolqun eysa bilen michayil ependi qatnashti we nutuq sözlidi.

B d t ten jazasigha qarshi turush komitéti her 4 yilda bir qétim, her qaysi döletlerning ten jazasigha qarshi turush weziyiti heqqidiki doklatini anglap, tekshürüsh élip baridu. Xitay 2008-yili, 9-ayda ten jazasigha qarshi turush heqqidiki döletlik doklatini b d t gha yollap, hésab bergen idi. Prinsip boyiche xitay 2012-yili b d t ten jazasigha qarshi turush komitétigha hésab bérishi kérek idi. Emma hazirghiche xitay hökümiti b d t ning bu qétimliq tekshürüsh iltimasigha jawab bermey kelmekte. Emma eng kéchikkende 2013-yili buninggha jawab bérish kérek. Shunga Uyghur diyaridiki ten jazasi ehwaligha da'ir bir doklat teyyarlap, buni b d t ten jazasigha qarshi turush komitétigha sunushi teyyarliqini qilishi d u q ning nöwettiki eng muhim xizmetliridin biri iken.

Dunya Uyghur qurultiyi 2013-yili 10-ayning otturilirida, wakaletsiz milletler teshkilati bilen birge yawropa parlaméntida “Iz-déreksiz yoqalghanlar” dégen témida bir xelq'araliq yighin chaqirishning teyyarliq xizmetlirini ishlimekte.

Bezi mutexessisler 2013-yili sherqiy türkistan mesilisining xelq'aradiki ornining téximu yuqiri kötürülidighanliqini ilgiri sürmekte.