Ademni oygha salidighan “Orta asiyaliq Uyghurlar” atalghusi

Uyghur tilida omumlashqan bu yéngi atalghu kéyinki waqitlarda Uyghur élidiki Uyghurlar arisida “Shinjangliq Uyghurlar” we “Orta asiyaliq Uyghurlar”, chet'ellerde yashawatqan Uyghurlar arisida “Wetenlik Uyghurlar” we “Orta asiyaliq Uyghurlar” dégen yéngi atalghularning peyda bolushigha seweb boldi.

Jughrapiyilik ilim nuqtisidin alghanda asiyaning yüriki hésablan'ghan Uyghur éli bügünki siyasiy jughrapiyide tutqan orni seweblik  oxshimighan katégoriyilerge mensup bolup keldi.

“Orta asiya” uqumi sabiq sowét ittipaqi zamanida öz térritoriyisige qarashliq  qirghizistan, özbékistan, türkmenistan we tajikistan qatarliq tar da'iridiki jughrapiyini öz ichige alatti. Qazaqistan zéminning köp qismi shimalgha qarap sozulghanliqi bilen orta asiya da'irisige kirgüzülmigen bolsa, Uyghur élining siyasiy orni jehette xitaygha teweliki bilen orta asiya jughrapiyisige kirgüzülmigen idi. Sowét ittipaqi parchilan'ghandin kéyin peyda bolghan bir qisim özgirishler orta asiya jughrapiyisige qazaqistan, qirghizistan, özbékistan, türkmenistan, tajikistan qatarliq yéngidin musteqil bolghan bir qisim yash döletlerni eza qilip tallidi. Emeliyette orta asiya uqumi bügünki künde  tar we keng menidiki jughrapiyini öz ichige alghan bolup, tar menidiki orta asiye yuqirida tilgha alghan 5 döletni körsetse, keng menidiki orta asiya yuqirida tilgha alghan 5 dölettin sirt afghanistan, Uyghur éli, tibet we mongghuliyige sozulghan keng zéminni öz ichige almaqta. Orta asiya tetqiqati nuqtisidin alghanda Uyghurlar we Uyghur éli orta asiya tetqiqat da'irisidiki muhim sahelerning biri bolsimu, emma siyasiy jughrapiyide sherqi asiyagha tewe bolghan xitaygha mensup bolushtek bextsizliki seweblik xelq'arada birlikke kelgen orta asiya tetqiqatida köpinche halda köngüldin yiraq yétim baligha aylinip qalmaqta.

Eslide Uyghurlarning nedin kelgenlikini perqlendürüsh üchün angsiz halda qollinilghan “Orta asiyaliqlar” atalghusi eslidin özlirini orta asiya jughrapiyiside we orta asiya medeniyet chembirikide hés qilip kelgen Uyghur élin'ghan tewe Uyghurlarda bezi so'allarni peyda qilmaqta. Ularning qarishiche Uyghurlar ezeldin orta asiya jughrapiyisige tewe xelq turuqluq bügünki künde bashqilarni“Orta asiyaliqlar” dep atash xuddi özlirini orta asiyagha tewe emes, belki sherqi asiyagha tewe xelq dégendek bi'aram tuyghu peyda qilidiken. Hazir finlandiyide yashawatqan bir Uyghur bu heqqidiki köz qarishini bayan qildi.

Bezi Uyghurlarning bayan qilishiche, qarmaqqa bu atalghuni qollishish yaki qollanmasliq anche muhim emestek körünsimu, emma yiraqni nezerge alghanda xitay hökümitining Uyghurlar arisida bölgünchilik amillirini peyda qilishta bezi aktip amillarni peyda qilip qélishi mumkin iken. Emma yene bezi Uyghurlar, bu xelq'ara élim sahesidimu hel qilinmighan murekkep mesile bolup, Uyghur élini öz ichige alghan yaki Uyghur éli sirtta qalmighan yéngi bir atalghuni peyda qilish anche asan'gha toxtaydighan ish emes iken. Biz bu heqqide shwétsiyide yashawatqan bir Uyghur ziyaliysining pikrini alduq.

Uning bayan qilishiche, hazir Uyghurlarda atalghu ishlitish saheside xéli köp qalaymiqanchiliqlar mewjut bolup,  buni hel qilish yenila Uyghur ziyaliylirining zimmisidiki wezipilerning biri iken.