Médiya közitishi: teywenlik yutyubérlarning shinjangdiki ziyariti heqiqiymu yaki teshwiqatmu?

Asiya pakit tekshürüsh laboratoriyesidiki rita chéng teyyarlidi
2024.10.08
Asia-Fact-Check-Lab-chimliq-sayahetchi-1024 Teywenlik yutyubérlarning shinjangdiki ziyariti heqiqiymu yaki teshwiqatmu?
Photo: RFA

Awghustning axirida, “Xen go rén” dep tonulghan, 500 mingdin artuq egeshküchisi bar teywenlik yutyubér chang shaw-chün özining yene ikki teywenlik tor cholpini dostliri bilen birlikte shinjangning paytexti ürümchidiki chong bazarda aylan'ghanliqi heqqidiki widiyoni yutyubqa chiqardi.

Widiyoning besh minutluq yéride, chang tuyuqsiz méhmanlirining biridin: “Bazargha tunji qétim keldingizmu? birer ‛yoqitish‚ ehwalini kördingizmu?” dep soraydu.

Changning bu sözi bezi gherb hökümetliri we xelq'araliq teshkilatlarning köpligen Uyghur musulmanliri we bashqa az sanliq milletler yashaydighan shinjangdiki irqiy qirghinchiliq toghrisidiki endishilirige kinayilik isharet idi.

Xitay hökümiti bu yerde keng kölemlik tutqun qilish, mejburiy emgek we medeniyet basturushni öz ichige alghan irqiy qirghinchiliq qilish bilen eyiblen'gen. Béyjing bu eyibleshlerni ret qilip, özining bu qilmishlirini térrorluqqa qarshi turush dep süpetleydu.

Shinjangning sayahet qilishqa bixeter jay ikenliki we bu yerde héchqandaq xorlash körülmeydighanliqi heqqidiki uchurni tarqitiwatqan yalghuz changla emes.

(Asia Fact Check Lab) Asiya pakit tekshürüsh laboratoriyesi shinjanggha sayahet qilip, shinjangning sayahet qilishqa bixeter jay ikenliki yaki u yerde “Tutup turush lagérliri yoq, chünki biz körmiduq” dégendek uchurlarni tarqatqan bashqa bir qanche teywenlik yutyubérnimu bayqidi.

Ularning sayahet chiqimini kim tölep berdi?

Teywenlik yutyubérlar chiqarghan bezi widiyolar xitay tilida sözleydighan körürmenler arisida tor munazirilirini qozghidi. Nurghun kishiler bu yutyubérlargha xitay hökümiti pul töligenmu-yoq dep guman qildi. Beziler bu yutyubérlani döletning ghalchisi dep eyiblise, yene beziler chiqarghan mezmunlirini musteqil we chin dep yaqlidi.

Widiyolarning biride, bir yash yigit shinjang sayahitige bérish üchün texminen 66000 teywen dolliri, yeni 2094 amérika dolliri xejligenlikini tilgha alghan. Lékin asiya pakit tekshürüsh laboratoriyesi bu yutyubérlarning sayahitining özliri teripidin yaki xitay hökümiti teripidin maddiy yardem qilin'ghanliqini delilliyelmidi.

Mushu xewer chiqquche bolghan ariliqta, yutyubérlarning héchqaysisi özlirining sayahiti heqqidiki so'allargha jawab bermidi.

Asiya pakit tekshürüsh laboratoriyesining bayqishiche, Bu ulanmida körün'gendek, xitay hökümiti teywenlik yutyubérlarning baha sözlirini we widiyolirini ijtima'iy taratqularda we dölet axbarat wasitiliride élan qilip, özining shinjang we teywen toghrisidiki siyasiy bayanini teshwiqat qilishqa ishletken.

Okland uniwérsitéti axbaratchiliq kespining dotsénti su chyawning widiyolardin birini körgendin kéyin mundaq dédi: “Gerche bu widiyoning ishlinishi qopal, mentiqisi ajiz bolsimu, yenila nurghun yash tamashibinlarni jelp qilidighan ‛heqiqiylik‚ tuyghusi béridu”.

Su su pakit tekshürüsh laboratoriyesige: “Widiyolar xitayning shinjangdiki siyasetlirining nahayiti yaxshi ikenliki tesiratini béridu” dédi. U yene buning béyjingning teywenni chong quruqluq bilen birleshtürüsh nishanigha mas halda teywenliklerning xitaygha bolghan éhtiyatchanliqini azaytish üchün ikenlikini qoshup qoydi.

Suning éytishiche, xitay teshwiqatining omumiy nishani bolsa xelq'aradiki tenqidler aldida xitay kommunistik partiyesining ishenchlik derijisini qoghdash iken.

U yene shinjang heqqidiki bayanlarning mexsus u rayonni ijabiy körsitip xelq'aradiki tenqid we kishilik hoquq depsendichiliki heqqidiki eyibleshlerni yoq qilishni meqset qilghanliqini éytti.

Xitayning kommunistik partiye yönilishini teshwiq qilidighan we dunyadiki pikir éqimigha qarshi chiqidighan bir türküm chet ellik tor cholpanlirini yétishtürüsh bilen shughulliniwatqanliqi eyiblen'gen.

Kanbérradiki “Awstraliye istratégiyelik siyaset instituti” namliq tetqiqat orni xitayning nurghunlighan chet ellik tor cholpanlirini yétishtürüp chiqqanliqini, ularning xitayning tor teshwiqatini ilgiri süridighan we xitay chüshini tarqitidighanlar ikenlikini éytti.

Tetqiqat ornining qoshumche qilishiche, béyjing partiye-döletke paydiliq bayanlarni ilgiri sürüsh we xitay heqqidiki dunyawi qarashlargha taqabil turush üchün köp tilliq tor cholpanlirini yétishtürüsh istudiyelirini qurghan, xitay uniwérsitétliridiki xelq'araliq oqughuchilar toridin paydilan'ghan we bu tor cholpanlirini riqabetleshtürüp musabiqilerni uyushturghan.

Tutup turush lagérliri yoqmu?

Yutyubérlardin birining özi körmigechke, “Shinjangda tutup turush lagérliri yoq” dégen sözi kishilerni xata yétekleydu.

Küchlük pakitlar we guwahliqlar shinjangda Uyghur musulmanliri we bashqa az sanliq milletler tutup turulidighan tutup turush lagérlirining mewjutluqini körsitip béridu.

Burun lagérda yatqan tutqunlar mejburiy emgek, ménge yuyush we qiyin-qistaqni öz ichige alghan éghir kishilik hoquq depsendichilikige uchrighanliqini melum qilghan.

Sün'iy hemrah süretliri, pash bolghan hökümet höjjetliri we Tekshürüsh doklatliriMu béyjingning “Kespiy terbiyelesh merkezliri” dep atiwalghan, emma keng da'iride Uyghur xelqini basturush we kontrol qilishning bir qismi bolghan bu lagérlarning mewjutluqigha téximu köp ispat teminligen.

Sayahet qilishqa “Bixetermu”?

Shinjangning sayahet qilishqa bixeter jay ikenliki heqqidiki sözimu shu, héch bolmighanda teywenliklerni xata yétekleydu.

Teywen iyunda xitay, xongkong we makawgha sayahet qilish agahlandurushini ikkinchi derijilik sériq agahlandurushqa kötürüp, küchiyiwatqan xewpsizlik endishiliri tüpeylidin puqralirini bu rayonlargha zörür bolmighan sayahetlerdin saqlinishqa chaqirdi.

Bu xitayning yéngidin élan qilghan yolyoruqliridin kéyin yüz bergen. Bu yéngi yolyoruq teywen musteqilliqini teshebbus qilghan shexslerni ömürlük qamaq jazasigha hetta ölüm jazasigha höküm qilishqimu yol qoyidu.

Teywen özining musteqil hökümiti we démokratik tüzümi bar musteqil dölet sheklini saqlap qalghan, emma xitay bilen bolghan ziddiyetni kücheytiwetmeslik üchün resmiy musteqilliq jakarlashtin saqlinidu. Emma xitay teywenni chong quruqluq bilen qayta birleshtürülüshi kérek bolghan ölke dep qaraydu hemde zörür bolghanda qoralliq küch ishlitimiz deydu.

Teywen kishilik hoquq birleshmisi we hökümetke tewe bolmighan bir qanche guruppa teyyarlighan sanliq melumatlargha asaslan'ghanda, ötken 10 yil ichide 857 teywen puqrasi xitayda “Meqsetlik yoqitiwétilgen yaki xalighanche qolgha élin'ghan”.

Uyghur tili

Bir teywenlik yutyubér ürümchi métro béketlirining isimlirining xitayche we Uyghurche tilida yézilghanliqini söz qilip, shinjangda Uyghur tilining cheklenmigenlikini otturigha qoydi.

Xitay qanuni shinjang we ichki mongghulgha oxshash aptonom rayonlardiki ammiwi orunlardiki belgilerning choqum xitayche we yerlik az sanliq millet tilida yézilishi kéreklikini belgiligen.

Emma, bundaq basturushning yüz bériwatqanliqi éniq turuqluq, buni xitay hökümitining Uyghur tilini cheklimigenlikining ispati süpitide ishlitish xatalashqanliq. Mesilen, 2017-yili erkin asiya radiyosining xewer qilishiche, shinjang ma'arip bashqarmisi pütün rayondiki mekteplerge Uyghurche we qazaqche qoshumche oqutush matériyallirini ishlitishni toxtitishni buyrughan.

Meschitler

Bezi yutyubérlar ürümchi métrosining yénida nurghun meschitlerni körgenlikini éytip, buni bu rayonda diniy orunlarning weyran qilinmighanliqining ispati süpitide körsetken.

Emma, ular öz gépini ispatlash üchün resim we süret dégendek körünerlik pakitlarni delil-ispat qilip körsitelmigen.

Köpligen axbarat doklatliri xitay kommunistik partiyesining islamgha qarshi qattiq qol siyasitini tekitligen bolup, jümlidin 2023-yili “Iqtisad waqti” gézitining tekshürüsh doklatida 2018-yildin 2023-yilghiche 1700 din artuq meschitning chéqiwétilgenliki yaki “Xitaylashturulghanliqi” ashkarilan'ghan. Bu jeryanda islamiy éléméntlar özgertilip, xitayche uslubtiki binakarliq bilen almashturulghan.

Bu heriketler, erkin asiya radiyosining doklatidiki 2023-yili awghustta xitay re'isi shi jinpingning shinjanggha ikkinchi qétim ziyaret qilghanda emeldarlargha “Islamning xitaychilishishini ilgiri sürüsh” we “Her xil qanunsiz diniy pa'aliyetlerni ünümlük kontrol qilish” ni tapilighanliqi heqqidiki xewirige mas kélidu.

Shén ké terjime qildi. Shén ké we ta'éjun kang tehrirlidi.

***

Asiya pakit tekshürüsh laboratoriyesi (AFCL) bügünki axbarat muhitidiki xata uchurlargha taqabil turush üchün qurulghan. Biz oqurmenlerning nöwettiki weziyet we ammiwi mesililer heqqidiki chüshenchisini chongqurlashturushni meqset qilghan pakit tekshürüshlerni, axbarat közitishlerni we chongqur doklatlarni élan qilimiz. Eger bizning mezmunlirimizni yaqtursingiz, féysbuk, instagram we X da bizge egeshkeysiz.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.