Amérika aliy soti “Tik-tok” ning naraziliq dawasigha qarap chiqti

Washin'gtondin muxbirimiz irade teyyarlidi
2025.01.10
Tiki-tok-sot-1920 Amérika aliy soti “Tik-tok” ning naraziliq dawasigha qarap chiqti
Photo: RFA

Amérika dölet mejlisining maqulluqtin ötküzüshi we hemde 2024-yili 4-ayda amérika pirézidénti jow baydénning imza qoyushi bilen mexsus qanun maqullinip, amérikaliqlarning xususiy uchurlirining mexpiyetliki we hemde dölet xewpsizlikige jiddiy tehdit, dep qariliwatqan tik-tok epini cheklesh qarar qilin'ghan idi. Mezkur qanun'gha asasen, eger tik-tok 2025-yili 1-ayning 19-künige qeder, özining xitaydiki bash shirkiti bolghan baytdens(ByteDance) tin ayrilip chiqmisa, u halda bu qanun shu kündin étibaren küchke ige bolup, tik-tok epi amérikada qollinilishtin resmiy cheklinidiken.

Tik-tok shirkiti bu qarargha étiraz bildürüp, amérika fédératsiye sotigha erz sun'ghan we uning erzi fédératsiye sotida ret qilin'ghan bolsimu, emma tik-tok dawamliq halda amérika aliy sotigha erz sun'ghan. Tik-tok shirkiti erzide “Baydén hökümitining tik-tokni cheklesh qanuni amérikaning asasiy qanunigha xilap, bu epni cheklesh amérikaliqlarning pikir erkinlikini chekligenlik bolup hésablinidu” dégen munazirini algha sürgen.

Bügün, yeni 10-yanwar küni amérika aliy sotida amérika edliye ministirliqining adwokatliri bilen tik-tok shirkitining adwokatliri arisidiki dawa körülgen bolup, dawa jeryani neq meydandin tarqitilghan. 3 Sa'etke yéqin dawam qilghan munazirining netijisi aldimizdiki künlerde aydinglishidighan bolsimu, biraq nurghun közetküchiler amérika aliy sotchilirining mutleq köpining tik-tokni cheklesh heqqidiki qanunning dölet xewpsizlikini chiqish qilghanliqi we uni amérika asasiy qanunigha xilap emes dep qarawatqanliqini bildürüp, bu qanunni dawamliq inawetke ige bolushi mumkin, dégen perezni ortaqlashmaqta.

Mezkur sot échiliwatqanda, qanunning ijra qilinishini qollaydighan nurghunlighan qollighuchilar amérika aliy soti aldigha yighilip axbarat élan qilish we namayish qatarliq usullar arqiliq bu qanunni qoghdighan we tik-tokning cheklinishi lazimliqini tekitleshken.

Ongdin solgha Uyghur herikiti teshkilatining bashliqi roshen abbas bilen Uyghur herikiti teshkilatining teshwiqat we alaqe diréktori sabrina soxa'il (Sabrina Sohail) bille. 2024-Yili 10-yanwar, washin'gton
Ongdin solgha Uyghur herikiti teshkilatining bashliqi roshen abbas bilen Uyghur herikiti teshkilatining teshwiqat we alaqe diréktori sabrina soxa'il (Sabrina Sohail) bille. 2024-Yili 10-yanwar, washin'gton
RFA/Roshen Abbas

Bularning ichide amérikadiki Uyghur herikiti teshkilatimu bar. Bu teshkilatning bashliqi roshen abbas xanimning déyishiche, Uyghur herikiti teshkilatini öz ichige alghan 7 teshkilat amérika aliy sotigha tik-tokni cheklesh heqqide matériyal sun'ghan.

Roshen xanim sözide, tik-tok epining xitay hökümitining tesir körsitish qorali we hemde Uyghur irqiy qirghinchiliqini inkar qilish qorali süpitide amérika jama'itige hemde amérikaning dölet xewpsizlikige tehdit peyda qiliwatqanliqini bildürdi.

Derweqe, pikir erkinlikini özige qalqan qiliwatqan tik-tok epi ilgiri köp qétim Uyghur irqiy qirghinchiliqi heqqidiki widiyolarni tik-toktin öchürüwetkenliki ashkarilan'ghan idi. Buning eng yéngi misali ötken yili 10-ayda istanbul uniwérsitétining oqughuchisi bolghan nefise oghuzning istanbul uniwérsitétida ötküzülgen bir yighinda “Weten” partiyesining re'isi doghu périnchek bilen Uyghur irqiy qirghinchiliqi we xitayning bésim siyasiti toghrisida élip barghan munazire widéyosining tik-tok teripidin öchürülüshi idi.

Roshen abbas xanim tik-tok epini chekleshning qandaqtur amérikaliqlarning pikir erkinlikini chekligenlik emes, belki amérika dölet xewpsizlikini qoghdashtin ibaret ikenlikini tekitlidi.

Mezkur sot bashlan'ghan küni, bu qanun layihesini sun'ghuchilarning biri bolghan sabiq awam palata ezasi we awam palatasi xitay ishliri pewqul'adde komitétining sabiq re'isi mayk galligir ependimu “Wol-sitrit zhornili” da maqale élan qilip, amérika aliy sotini mezkur qanunni saqlap qélishqa chaqirghan. U maqaliside mundaq dégen:

“Tik-tok üchün eng yaxshi chiqish yoli özining bash shirkitini almashturushtin ibaret. Bizning buningdiki meqsitimiz hergizmu amérikaliqlarning tik-tok ishlitishini tosush emes, belki ularning tik-tokni bixeter ishlitishige kapaletlik qilishtin ibaret.”

“Washin'gton pochtisi” gézitining obzorchisi josh rogin X torigha yazghan inkasida xitay hökümitining tik-tokni kontrol qilishtin mehrum qélishni xalimaydighanliqini bildürgen, u mundaq dep yazghan:

“Xitay hökümiti baytdensning tik-tokni sétishigha hergiz yol qoymaydu. Ular uni sétiwetkendin köre biraqla yoqitishni ela köridu. Chünki ular üchün mesile pul emes, belki bizning siyasitimiz we jem'iyitimizge tesir körsitish we arilishishtin ibaret.”

10-Yanwar künidiki aliy sotta élip bérilghan bügünki dewadimu amérika edliye ministirliqining adwokatliri tik-tokning pikir erkinliki heqqidiki munazirisini ret qilip, buning milyonlighan amérikaliqlarning xususiy uchuri we hemde amérikaning dölet xewpsizlikige qaritilghan tehdit bilen munasiwetlik ikenlikini bildürdi. Ular munaziriside, bu yerdiki mesilining tik-tokni cheklesh emes, peqet tik-tokni xitay hökümitining boyunturuqidin chiqishqa qistashtin ibaret ikenlikini tekitlidi.

Xewerlerdin melum bolushiche, dawa aldimizdiki künlerde dawamlishidighan bolup, 19-yanwar künining yéqinlap qalghanliqini nezerde tutqanda, amérika aliy soti bu heqtiki axirqi qararini qisqa waqit ichide élan qilishi mumkinken.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.