Җефферий кәйин: “хитайға йеқин солчилар тик-токниң қабаһәтлирини көрәлмәйватиду”

“мукәммәл сақчи дөлити” намлиқ китабниң аптори, алий тәтқиқатчи, америка дөләт мәҗлисиниң сабиқ ташқи ишлар мәслиһәтчиси җеффирий кәйин (Geoffrey Cain) 12-апрел күни “солчилар, тик-ток вә дунядики әң чоң сақчи дөлити” намлиқ бир мақалә елан қилип, америкадики солчиларниң хитайға болған чүшәнчисидики хаталиқи тик-токни чәкләшкә тосқунлуқ қиливатқанлиқи, хитайниң уйғур районида давамлаштуруп келиватқан вә аллиқачан ирқий қирғинчилиқ дәп җакарланған җинайәтләргә сәл қараватқанлиқи вә униңға зәрбә бериштә пассиплиқ қиливатқанлиқини тәһлил қилған.

Җеффирий кәйин бу мақалисидә америкадики солчиларниң хитайдики милләтчилик, миллий кәмситиш вә зулумни көрмәйватқанлиқини әйбләйду. Солчиларниң қаришичә, ғәрб дунясиниң җаһангирлик, мустәмликичилик, қуллуқ түзүм вә ирқий айримичилиқ тарихи бар. Хитайда ундақ иш болмиған, чүнки улар ақлар әмәс. Хитай компартийәсиниң қилмишлирини, болупму уйғурларға йүргүзгән ирқий қирғинчилиқини дәп пүткүл хитайни йәкләшкә, кәмситишкә болмайду. Җеффирий кәйн буниңға рәддийә берип мундақ дәп язиду: “хитайниң өзила җаһангир дөләт, униң хитай миллитини алий ирқ һесаблап, уйғур, тибәт, моңғул қатарлиқ милләтләрни кәмситкән вә йоқатқан тарихи бар. Хитай бүгүнки күндиму мәдәнийити, тили, тарихи хитайдин пәрқлиқ болған вә мустәқиллиқ арзусиға игә болған бу милләтләрни бастуридиған ирқчилиқ сиясити йүргүзмәктә”.

Җеффирий кәйин радийомизға қилған сөзидә мундақ дәйду: “мән америкада хитайдики кишилик һоқуқ мәсилиси тоғрулуқ сөзләшни халимайдиған солчиларни көрдүм. Чүнки улар хитайни тәнқидләшни америкилиқлар әң қачидиған ирқчилиқ дәп ойлайду. Америка һөкүмитиниң хитайдики ирқий қирғинчилиқни даим тәнқидлийәлмәсликидики сәвәб, һакимийәтниң ичкий қисмидики солчилар. Улар кишилик һоқуқ билән адаләт мәсилсини хитай пуқралириға таңғили болмайду, биз америкадики ирқчилиқ мәсилисигә көңүл бөлүшимиз керәк, башқа дөләтләрниң иши муһим әмәс, дейишиду. Мәнчә бу бекинмичилик вә пәқәт бурниниң учинила көргәнлик”.

Хитайниң даңлиқ иҗтимаий алақә суписи-тик-токниң баш директори җов шовзи 23-март күни америка дөләт мәҗлисидә гуваһлиқ берип, тик-токниң американиң дөләт хәвпсизлики, учур бихәтәрлики вә яш-өсмүрләрниң писхик сағламлиқиға хәтәр елип келиватқанлиқи һәққидики кәскин соаллириға дуч кәлгәниди. Җов шовзи тиктокниң хитайдики баш ширкити Byte Dance (довйин)ниң тик-ток абунтлириниң санлиқ мәлумат учурлириға еришәләйдиғанлиқини қисмән етирап қилған болсиму, хитайниң уйғурларға ирқий қирғинчилиқ йүргүзүватқанлиқи һәққидики соалға җаваб бериштин өзини қачурғаниди.

Җеффирий кәйин бу мақалисидә тик-ток директориниң гуваһлиқ бериш йиғинини чөридигән муназириләрдә оттуриға чиққан солчиларниң “тик-токни чәкләшкә даир қанун-сиясәтләр хитайни кәмситкәнлик, қизил хитайдин артуқчә қорқуп кәткәнлик” дегәндәк гәплирини тәнқидләйду.

Җеффирий кәйин тик-токниң хитайдики ирқий қирғинчилиқ җинайитини йошуруш вә хитайниң дөләт тәшвиқатиға маслишиш қилмишлирини мундақ баян қилиду: “Byte Dance (довйин) хитай җ х министирлики билән бир келишим түзүп, мәзкур министирликниң тәсири вә инавитини юқири көтүрүшкә вәдә бәрди. Тик-ток буни орунлиди, йәни өз суписида уйғур кирзисиға даир хәвәрләр вә уларға көңүл бөлүш чақириқлирини бастуруп қойди. 2019-Йил нев җерсий шитатидики яшлардин бири уйғур ирқий қирғинчилиқиға қарши турушқа аит бир видийони һәмбәһирлигәнлики үчүн, тик-ток униң һесабини тақивәтти. Чүнки бу видийо тик-ток аммиви сиясәт мәсули майкол бекирмәнниң ейтқинидәк, ‛террорлуққа мунасивәтлик мәзмунни елан қилмаслиқ‚ қаидисигә хилаплиқ қилған”.

Җеффирий кәйинниң қаришичә, тик-ток мәсилисидә оттуриға чиққан вә хитайниң депини чалидиған солчилар хитайда йүз бериватқан ирқий қирғинчилиққа қарши һәрикәткә тосқунлуқ қиливатқан, һәтта униңға шерик болуватқан сиясий күчләр. У бу һәқтә мундақ дәп язиду: “солчиларниң адәт характерлик йирақни көрәлмәслики ғәрб дунясиниң хитай компартийәси өткүзүватқан җинайәтләргә, болупму уйғурларға йүргүзүватқан ирқий қирғинчилиқ җинайитигә қарши тәдбир елиш иқтидарини аҗизлатти. Уйғурларни хорлаш җинайәтлирини тәкшүрүшүмдин кейин шуниңға барғанчә ишәндимки, шинҗаңда йүз бәргән ишлар хитай компартийәси билән довйин ширкити бирликтә елип барған тәқип-назарәт синақлиридур. Уларниң қилидиған иши уйғурларниң иҗтимаий алақә торидики авазини өчүрүш, чәт әлликләрниң бу мәсилигә болған қизиқиши вә тәнқидлирини йоқ қилиш. Бу наһайити қорқунчлуқ әһвал. Тик ток тоғрисидики очуқ муназириләрни ‛хитайға өчмәнлик қилиш‚ дәп билидиғанлар уйғурларға қарши һуҗумниң қабаһәтлирини көрәлмәйватқан адәмләрдур”.

Тик-токни чәкләшкә тосқунлуқ қиливатқан солчилар кәлгүсидә ғәлибә қилаламду? җеффирий кәйин буниңға җавабән мундақ деди: “мәнчә, улар ғәлибә қилалмайду. Тик-токни чәкләш әмәлгә ешиш алдида туруватиду. Америка малийә министирлики тик-токниң америкадики тиҗаритини сетишқа яки мәблиғини чекиндүрүшкә буйруқ чүшүрди. Тик-ток бәлким бу буйруқни әмәлдин қалдуруш үчүн сотқа әрз сунуши мумкин. Доналд трамп дәвридә тик-тик ғәлибә қилғанди, әмди ғәлибә қилиши натайин. Нөвәттә, америкадики бир яхши әһвал шуки, оңчилар (җумһурийәтчиләр) билән асасий еқимдики солчилар (демократлар) хитайдики кишилик һоқуқ вә дөләт хәвпсизлики мәсилисидә бирликкә кәлди. Биз дәватқан солчилар, йәни сотсиял адаләтчиләр наһайити аз санда, нөвәттики йүзлинишни өзгәртишкә уларниң күчи йәтмәйду”.