Tik-tok Uyghur kishilik hoquq depsendichilikige a'it widiyolarni öchürüwetken

Tik tok shirkitining Uyghur kishilik hoquq depsendichilikige a'it widiyolarni öchürüwetken.

ByteDance We tik-tok shirkiti özlirining xitay hökümiti bilen munasiwiti yoqluqini we musteqil bir shirket ikenlikini jar salsimu, Uyghur kishilik hoquq depsendichiliki we Uyghur irqiy qirghinchiliqigha a'it widiyolarni supisidin öchürüwétishni dawamlashturmaqta.

Istanbul uniwérsitétining oqughuchisi Uyghur qizi nefise oghuz, 10-ayning 24-küni istanbul uniwérsitétida ötküzülgen yighinda weten partiyesining re'isi doghu périnchek bilen Uyghur irqiy qirghinchiliqi we xitayning bésim siyasiti toghrisida élip barghan munazirisining widiyosini shu küni kechte tik-tokqa yükligen bolup, bu widiyo etisi etigende tik-tok supisidin öchürüwétilgen. Bu heqte ziyaritimizni qobul qilghan nefise oghuzning bildürüshiche, u 10-ayning 24-küni kechte u widiyoni féysbok we bashqa ijtima'iy taratqularda tarqatqandin kéyin tik-tokqa yükligen iken, etisi etigende u widiyoning tik-toktin öchürüwétilgenlikini bayqighan. Tik-tokta widiyoning öchüriwétilgenlik sewebi toghrisida: “Bizning jem'iyet qa'idilirimizge xilapliq qilin'ghan bir widiyo bolghanliqi üchün öchürüwettuq”, dep uchur qaldurulghan we bu hadise ijtima'iy taratqularda keng tarqilip küchlük inkas qozghidi.

Tik-tokning dunya miqyasida omumlishishigha egiship uning bash shirkiti bolghan ByteDance ning birleshme qurghuchisi jang yiming xitaydiki eng chong baygha aylan'ghan.

B b s agéntliqining 29-öktebirdiki xewirige qarighanda, xurun tetqiqat institutining élan qilghan istatistikiliq doklatida bildürülüshiche, jang yimingning bayliqi 49.3 Milyard dollar bolup, uning bayliqi 2023-yilidikige qarighanda bu yil 43% ashqan. 41 Yashliq bu kishi 2021-yili shirketning mes'ulluqidin istépa bergen, biraq u bu shirketning yüzde 20% hessige igidarchiliq qilidiken.

Abduraxman Memet teminligen

Xewerde bildürülüshiche, tik-tok bezi döletlerde xitay döliti bilen bolghan munasiwetliri toghrisida chongqur endishe peyda qiliniwatqan bolsimu, lékin barghanséri dunyadiki eng köp omumlashqan ijtima'iy taratqu epliridin birge aylan'ghan, her ikki shirket xitay hökümiti bilen munasiwiti yoqluqi, musteqil ikenlikide ching turup tekitlep kelgen. Biraq ByteDance tik-tokni satmighan teqdirde 2025-yili amérika uni chekleshni oylishidiken. Tik-tok gerche amérikada bu küchlük bésimgha duch kelgen bolsimu, emma ByteDance ning yer shari paydisi ötken yili 60% éship jang yimingning shexsi bayliqini ashurghan.

Nefise oghuz widiyoni öchürüwétishning sewebi heqqide toxtilip mundaq dédi: “Xitayning Uyghurlargha qiliwatqan irqiy qirghinchiliqi we zulmi bir heqiqet, buni xitayning tik-tokqa oxshash özining qanilida chiqirishim xitayni rahetsiz qildi, bu elwette bir emeliyet, men rahetsiz qilghanliqim üchün widiyorumni öchürüwetti, buningdin burunmu tagham toghruluq yükligen widiyonimu öchürüwetti, men (türmidiki) taghamning höjjetlirini élip istanbuldiki birleshken dölet teshkilatining ishxanisigha barghanda widiyo chiqarghanidim. Unimu öchürüwetti. Men u toghriliq héchqandaq gep qilmighan, lékin bu qétim widiyoni tamamen adaletsiz bir shekilde öchürüwetti. Burun méning tik-toktiki widiyolirim türkler teripidin köp körületti lékin hazir körüsh nisbiti qesten chüshürüwétildi”.

Nefise oghuz sözide yene widiyolirining öchürülüsh sewebi toghrisida toxtilip mundaq dédi: “Öchürülgen widiyolirim asasiy jehettin Uyghurlar toghruluq, sherqiy türkistan toghruluq we tagham toghruluq idi, men tik tokqa tagham toghruluq nersilerni chiqirimen, xitayning choqum cheklimisi bar, chünki xitayning tik-tok supisida Uyghurlar toghrisida, xitayning qilghan yamanliqliri toghrisida widiyo chiqirishimizni xitay hergiz qobul qilmaydu, xitay özining paydisigha bolmighan nersilirini öchürüwétidu”.

Gollandiyede yashawatqan Uyghur yash pa'aliyetchi abduraxman memetmu özining Uyghur irqiy qirghinchiliqi toghrisida tik-tokqa yükligen widiyosining öchürüwétilgenlikini bildürdi.

U mundaq dédi: “Ikki yil burun méning tik-tokqa chiqarghan widiyolirimni yüyiwetti, uninggha körsetken sewebi bolsa, jem'iyet bixeterlikige tesir yetküzidighan, qa'ide pirinsiplirigha uyghun bolmighan widiyo dep, körsetken”.

Abduraxman memet widiyosining öchürülgenliki sewebi toghrisida toxtilip mundaq dédi: “Méning yükligen widiyolirim asasi jehettin Uyghur irqiy qirghinchiliqi toghrisida idi, tik-tok xitayning shirkiti bolghanliqi üchün, xitayning wetinimizde élip bériwatqan irqiy qirghinchiliqini we wetinimizde élip bériwatqan yuqiri bésimliq siyasitini yoshurush üchün yuyuwetti dep oylaymen”.

Tik-tok xitaygha ziyanliq dep qaralghan widyolarni öchürüshtin sirt yene bezi abontlarning hésabini sewebsiz taqiwétidighan ehwallarmu körülgen. Uyghur pa'aliyetchi doktur burhan ulughyolning tik-tok hésabi 4 qétim taqiwétilgen.

Ziyaritimizni qobul qilghan doktur burhan ulughyolning bildürüshiche, u 2020-yilliri Uyghur élidiki tughqanlirini körüp turush üchün tik-toktin hésab achqan biraq uning hésabini 4 qétim sewebsiz taqiwetken.

U bu heqte mundaq dédi: “Tik-tok hésabimni 3-4 qétim taqiwetti, uni taqighan waqitta téléfonumni nomuri bilen qoshup taqiwetti. Shunglashqa her qétim hésab achqan waqitta choqum yéngi bir téléfonda hésab échishqa toghra keldi, men tik tokqa normal bir nerse chiqarghan bolsammu uni méning chiqarghanliqimni bilgendin kéyin taqiwetti”.

Tik-tok musteqil bir shirketmu yaki xitay dölitige baghlinishliqi bolghan shirketmu? néme üchün Uyghur kishilik hoquq depsendichiliklirige munasiwetlik widiyolar öchürüwétilidu? nefise oghuzning doghu périnchek bilen élip barghan bes munazire widiyosi néme sewebtin öchürüwétildi? biz bu so'allargha jawab tépish üchün tik-tok shirkitige i xet yazghan bolsaqmu héch qandaq jawab qayturmidi.

Shiwéytsariye döletlik télékom shirkitining bulut téxnika meslihetchisi bolup xizmet qiliwatqan Uyghur ziyaliysi doktor abdushükür abduréshit tik-tokning cheklimisi toghrisida toxtilip mundaq dédi: “Tik-tok shirkiti xitayning baytens dégen shirkitige qaraydighanliqini bilimiz. Ular birqisim témilarda mushu xitayning kompartiye siyasitige toghra kelmeydu dep qaralghan mezmunlarnimu öchürüwétish éhtimalliqi nahayiti yuqiri, mesilen Uyghur insan heqliri yaki bolmisa Uyghur qirghinchiliqi dégendek téma bu baytens dégen shirketning qa'ide-qanunlirigha mas kelmigenliki üchün öchürüwétidighanliqi tebi'iy, shunga widiyo yollan'ghan waqtida köpinche waqitlarda Uyghur kimliki we insan heqliri bilen munasiwetlik nersilerge yol qoymaydighanliqini biz perez qilalaymiz”.

Tik-tok we shuninggha oxshash xitay shirketlirining eplirining hemmisi kishilerning shexsi uchurlirini toplash bilen tonulghan shirketlerdur.

Doktor abdushükür abduréshit tik-tokning uchur bixeterliki toghrisida toxtilip mundaq dédi: “Tik-tok we shuninggha oxshash xitaydiki eplirining hemmisi aldi bilen ishletküchining tizimlatqan uchurlirini toplaydu. Mesilen ism-familisi ishletken il xet, téléfon nomuri dégendek tizimlitish jeryanida qaysi uchurlar bérilgen bolsa uni toplaydu. Bu uchurlar töwendikiche, kishilerning ishletken torining uchurliri, mesilen: téléfon tori bilen kirildimu yaki öydiki simsiz tor bilen kirildimu, téléfonning tori bilen kirgen bolsa qaysi shirketning tori yaki bolmisa sim kartining qaysi nomurliri, ishletken téléfonning markisi we nusxisi, eger öyning intérnét tori ishlitilgen bolsa, wayfayning, yeni torning isimliri, uningdin bashqa ishletküchining orni we bashqilar. Mesilen orun dégen waqtida téléfonda biz adette ishletken orunni étiwetken teqdirdimu ular ishletken torgha qarap turupmu orunni belgiliyeleydu. Shunga bu tik-tokni Uyghurlarning ishlitishini anche toghra dep qarimaymiz”.

2019-Yili 25-noyabir küni amérikaning néwjérséy shtatida yashaydighan musulman qiz féroze eziz özining tik-tok hésabatida kirpik qayrish taktikisini ögitishni wasite qilip turup, 40 sékuntluq bir widiyo tarqatqan. Féruze eziz widiyoda qiz-ayallargha kirpik qayrish usulini öginiwélishni tewsiye qilip, arqidinla “Hazir xitayda némiler boluwatqanliqigha diqqet qilinglar,” dégen. U widiyosining kéyinki qismida xitayning milyonlighan Uyghurni lagérlargha solighanliqi, lagérlarda qiz-ayallargha basqunchiliq qilish, tutqunlargha mejburiy choshqa göshi yégüzüsh, haraq ichküzüsh, ten jazasi qatarliq wehshiyliklerning élip bériliwatqanliqini chüshendürgen. Uning widiyosi taratqularda ghulghula qozghap, körüsh qétim sani bir milyon 600 minggha yetken. Lékin “Tik-tok” bu widiyoni derhal cheklep öchürüwetken. Bu weqe “Tik-tok” abontlirining shexsi uchuri mesilisi amérika dölet mejlisining diqqitini qozghawatqan mezgilde yüz bergenidi.