Hénri shajiwéski: “Uyghur qizlirining xitay erlirige toylashturulushi mustemlikining bir shekli”

Dunyaning hemme yéride her xil shekilde toy-‏merikiler ötküzülidu. Emma ijtima'iy taratqularda tarqalghan uchurlargha qarighanda Uyghur élide ehwal bir az murekkep.

Yéqinda ijtima'iy taratqularda tarqalghan sayahet orni ikenliki bilinip turidighan “Kucha wang sariyi” dep wiwiska ésilghan bir imaretning aldida, Uyghur qizliri sehnige élip chéqilip, etrapta toplashqan sayahetchi xitay erlirige xitaylarning aditi boyiche güllük top tashlap yigit tallawatqan sin körünüshi muhajirettiki Uyghurlarning nahayiti ghezipini qozghighan.

Mezkur sin körünüshide oyun ornida bolsimu, yüzini yérim étip qoyghan bir chirayliq Uyghur qizini riyasetchi bilen sayahetchi xitay bazardiki “Mal” ning ornida kéliship “Toy” ini qilip qoyghan.

Tarixi melumatlargha qarighanda, “Güllük top tashlash” aditi xitaylarning qedimki toylishish adetlirining biri bolsimu, lékin yéqinqi zamanlarda bu adet xitaylarning arisidimu qarshi élinmighan.

Bu heqte amérikadiki xitay weziyiti analizchisi ilshat hesen ependi radiyomizgha söz qilip, xitay hökümitining her xil shekildiki teshwiqat shekilliridin paydilinip, Uyghur qizlirini xitay erlirige toylashturush siyasitini yürgüzüwatqanliqini tekitlidi.

Ijtima'iy tartqularda ghulghuligha seweb bolghan yene bir widiyo bolsa, bir xitay yutyubirning tipik Uyghurche yasan'ghan ikki Uyghur qizi bilen ötküzgen söhbet xatirisi. Bu widiyoda ottura yashliq bir xitay er Uyghur qizlirining xitay erlirining qaysi teripini yaxshi köridighanliqi, eger Uyghur qiz toy qilsa toy qa'idilirining qandaq bolidighanliqini soraydu. Qizlar bolsa, xitay erliri bilen Uyghur erlirini sélishturup, Uyghur qizlirining xitay erlirige toy qilishni xalaydighanliqni éytidu.

Ilshat hesen ependi bu heqte toxtilip, bu xil widiyolarning qarimaqqa addiyla bir ziyaret xatirisidek körün'gini bilen emeliyette xitay hökümitining bir qolluq orunlashturghan, Uyghur qizlirini xitay erlirige “Bazargha séliwatqan” bir teshwiqat ikenlikini eskertti.

2017-Yili2-ayning 21-küni “Tengritagh tori” da “Aynurgül bilen tyen changshing (qeyserjan) ning nikah toyigha mubarek bolsun!” dégen lozunka ésilghan toy murasimi heqqidiki bir süretlik xewer élan qilin'ghan, we shuningdin kéyin Uyghur qizlirining xitay erliri bilen toylashturulghan xewerliri üzlüksiz köpeygenidi.

Uyghur kishilik hoquq qurulushining tetqiqatchisi hénri shajiwéski (Henryk Szadziewski) yuqirida tilgha élin'ghan ikki widiyo heqqide söz qilip, buning heqiqeten échinishliq bir ehwal ikenlikini bildürdi.

U yene mundaq dédi: “Bu bir assimilyatsiye. Uyghur en'enisining buzulushi, xitaylarning en'enisini, özlirimu ötküzmeydighan her xil murasimlirini Uyghurlargha oynitishi. . . Yeni shuni déyishim kérekki, bu ikki widiyo bashtin-axiri Uyghur millitige qilin'ghan haqaret bilen tolghan. Adette mustemlike qilin'ghan rayonda mushundaq ehwal yüz béridu. Yeni, shu'an Uyghur élide Uyghur ayallarning bedini mustemlikichi xitay erlirining mustemlikisining, basturushining bir parchisigha aylan'ghan. Démekchimenki, bu yerdiki heriketlendürgüch küch éniq. Bu yerdiki munasiwet milletler arisidiki munasiwet emes, belki hökümranliq hoquqigha ige bolghan mustemlikichi erler mustemlike astidiki ayallarning küchi otturisidiki munasiwet. Bu xil usul arqiliq, hökümet biwasite xitaylarni Uyghur élige köchmen bolushqa righbetlendüridu, Uyghur ayallar bedinini bazargha sélish arqiliq, ularni linzisi arqiliq olturaqlashturidu. Mushundaq tedrijiy halda mustemlike qilishni kücheytidu. Bu ehwal kishini endishige salidu. Yene bir qoshumche nuqta shuki, ashundaq widiyolarni ishligen xitaylar mushundaq mezmunlar arqiliq qoshlap pul tapidu.”

“Hemmige adalet teshkilati” ning washin'gton alahide rayonidiki diréktori xéna zuberi xanim bu yil 3-ayda élan qilin'ghan “Sherqiy türkistandiki ayallargha qilin'ghan wehshiylik” namliq doklati heqqide radiyomizgha qilghan sözide, ishghalchilar, yeni mustemlikichilerning aldi bilen özi bésiwalghan ashu jem'iyetning ijtima'iy rishtisini buzushqa urunidighanliqi, shuning üchün jem'iyetning jan tomurini tutup turidighan ayallarni weyran qilishtin bashlaydighanliqini éytqanidi.

Hénri shajiwéski axirida mundaq dédi: “Men bir yerde Uyghurlarning gerche xitaylar we xitay kompartiyesi teripidin ishghal qilin'ghan bolsimu, ularning bedinining musteqil ikenlikini hés qilidighanliqigha da'ir bir yazma oqughan idim. Bolupmu islam eqidisi boyiche yashighan Uyghurlarda beden'ge hörmet bilen mu'amile qilidu. Bu éniqki haraq ichmesliknimu, qiz-ayallarning bedinini yatlardin qoghdishinimu öz ichige alidu. Bu eqide din bilen munasiwetlik dep qaralsimu, men buni Uyghurlarning bedinini xitay kompartiyesidin musteqil tutush yoli dep qaraymen. Ularning bedini xitaylar we xitay kompartiyesi chéqilalmaydighan 'rayon' idi. Ular gerche Uyghurlarning yérini igiliwalghan bolsimu, bedinini igiliyelmigenidi. Emma hazir körüwatqinimiz bolsa, xitay erliri, xitay kompartiyesi Uyghur ayallarning bedini arqiliq bu tosuqni buzup tashlighan. Bu bedenlermu emdi Uyghurlargha tewe emes. Ular xitaylar we partiyege mensup. Éytqinimizdek, mustemlikining bir shekli.”

Uyghur kishilik hoquq qurulushi 2022-yili 11-ayda élan qilghan “Uyghur ayallirining mejburiy toylashturulushi: xitay hökümitining sherqiy türkistandiki milletler ara toylashturush siyasiti” serlewhilik chong hejimlik doklatida, xitay hökümiti Uyghur ayallirini xitay erliri bilen toylashturush siyasitini dölet siyasiti süpitide sistémiliq élip barghanliqini, emeliyette bu bir assimilyatsiye siyasiti we medeniyet qirghinchiliqining qorali ikenliki körsitilgenidi.