Türkiye we bashqa türk döletlirining xitayning kéngeymichilik xewpige qarshi tedbir élishi telep qilindi

Uyghur akadémiyesi wexpisining bash katipi abdulhemit qaraxan ependi axbarat bayanatini oquwatidu. 2024-Yili 1-öktebir, enqere

Muhajirettiki Uyghurlar dunyaning herqaysi jaylirida xitayning Uyghur élini bésiwalghanliqining 75-yilliqi munasiwiti bilen xitaygha qarshi naraziliq namayishi ötküzülüwatqan bir peytte, enqeredimu mexsus axbarat yighini ötküzüldi. 10-Ayning 1-küni türkiye paytexti enqerede ötküzülgen “Sherqiy türkistanning ishghal qilinishining 75-yilida” témisidiki muxbirlarni kütüwélish yighinida “Xitayni toxtat!” sho'ari astida her qaysi döletler xitay kéngeymichiliki we xitay xewpige qarita tedbir élishqa chaqirildi.

Uyghur élining kommunist xitay hakimiyiti teripidin bésiwélin'ghanliqining 75-yilliqini xatirilesh, “Uyghur qirghinchiliqi” gha lenet oqush meqsiti bilen Uyghur akadémiyesi wexpisi, dunya Uyghur qurultiyi wexpisi bilen sherqiy türkistan tetqiqat wexpisi teripidin uyushturulghan yighin'gha “Iyi” partiyesining türk dunyasigha mes'ul sabiq mu'awin re'isi, parlamént ezasi fahrettin yoqush ependi, “Büyük birlik” partiyesining sabiq parlamént ezasi, piroféssor doktor orxan qawunju ependi, bezi parlamént ezalirining bash meslihetchiliri, enqerediki Uyghur ziyaliylar, bezi ammiwi teshkilat mes'ulliri we téléwiziye-gézitlerning muxbirliri ishtirak qildi.

RFA/Erkin Tarim

Yighin, aldi bilen türkiyening dölet marshi bilen sherqiy türkistanning istiqlal marshini oqush bilen bashlandi. Kéyin yighinning küntertipige bina'en yighinni uyushturghan Uyghur akadémiyesi wexpisining bash katipi abdulhemit qaraxan ependi axbarat bayanatini oqup ötti. U, mundaq dédi: “Qimmetlik muxbirlar, parlamént ezaliri, ammiwi teshkilat mes'ulliri we qimmetlik yighin ehli, 1-öktebir, sherqiy türkistanliqlar, tibetlikler we ichki monggholiyelikler üchün matem künidur. Xitay xelq jumhuriyeti qurulghan, sherqiy türkistan kommunist xitay teripidin bésiwélin'ghan 1949-yilidin tartip zulum dawam qilmaqta. Biz sherqiy türkistanliqlar, jümlidin Uyghurlar xitayning bu zulumigha xatime bermek, xitay xewpini toxtatmaq üchün qolimizdin kelgenni qiliwatimiz. Biz xitay ishghalidin ibaret bu qarangghu künni xatirilesh, xitayning qirghinchiliq siyasitige lenet oqush, shundaqla her qaysi döletlerni xitay xewpige, xitayning kéngeymichilik siyasitige qarita tedbir élishqa chaqirish meqsitide bu yerge jem bolduq. ”

Abdulhemit qaraxan ependi bayanatini mundaq dawamlashturdi: “2017-Yili ashkarilan'ghan jaza lagérliri we irqiy qirghinchiliq siyasiti xitay xelq jumhuriyitining uzun yillardin buyan élip bériwatqan assimilyatsiye we yoq qilish siyasitining sistémiliq halda tézlitilgen sheklidur. Uyghurlar türkiy xelqlerning ortaq miraslirini bügün'giche qoghdap kelgenidi. Lékin bügünki künde xitay türk we islam döletlirining perwasizliqidin paydilinip, Uyghur we bashqa türkiy xelqlerni pütünley yoq qilishqa tirishmaqta. Türkiye we bashqa türkiy jumhuriyetliri xitayning dunyagha, bolupmu türk döletlirige élip kéliwatqan xewpini chüshinip yétip, bu tehditni toxtitish üchün heriketke ötüshi kérek.”

 “Büyük birlik” partiyesining sabiq parlamént ezasi, piroféssor doktor orxan qawunju ependi xitayning kéngeymichilik siyasitige qarita türk döletlirini tedbir élishqa chaqirdi: “Stop China, yeni ‛xitayni toxtat!‚, buni qandaq qilimiz? buning charisini qilish nahayiti muhim. 1997-Yili ghulja qirghinchiliqidin kéyin men türkiye parlaméntida bir nutuq sözligen idim. U waqitta bezi kishiler méni xitayning ichki ishlirigha arilashti, dep eyibligen idi. Eslide sherqiy türkistan mesilisi xitayning ichki ishi emes, chünki bu yer bésiwélin'ghan zémin. Bügün bu insanliq dunyasining mesilisi bolushi kérek. Xitay bügün iqtisadiy küchige tayinip, ottura asiya türkiy jumhuriyetliri bilen türkiyediki tesir küchini kücheytiwatidu. Xitayning küchiyishi üchün dölitimizde zémin teyyarlap bériwatimiz. Xitay xewpini toxtitish üchün aldi bilen sherqiy türkistan mesilisini türk döletliri teshkilatigha anglitishimiz, bu yerde Uyghurlargha mes'ul ishxana turghuzushimiz kérek. Musteqil türk döletlirini Uyghurlargha ige chiqishqa, xitayning kéngeymichilik siyasitige qarita tedbir élishqa chaqirishimiz kérek.”

RFA/Erkin Tarim

Arqidin “Iyi” partiyesining sabiq parlamént ezasi fahrettin yoqush ependi söz qilip mundaq dédi: “Bügün türkiye özining ichki mesililiri tüpeyli tashqi mesililirini, bolupmu sherqiy türkistan mesilisini körelmeywatidu. Xitayning kéngeymichilik siyasiti we xewpi künsayin küchiyiwatqan bügünki künde, türkiye we bashqa türkiy jumhuriyetlerni yutuwélish niyiti barliqini hemmimiz bilimiz. Xitayning bu kéngeymichilik siyasiti üchün eng chong tosalghu sherqiy türkistandur. Sherqiy türkistan türk dunyasining qel'esidur. Xitay sherqiy türkistan pütünley xitaylashturup bolsa, nöwet ottura asiyadiki türkiy jumhuriyetlirige kélidu. Shunga türk dunyasi xitay xewpini toxtitish üchün tedbir élishi, bu heqte tirishchanliq körsitishi kérek.”

Yighin'gha Uyghur ziyaliylirimu ishtirak qildi. Yighin axirlashqandin enqerediki yildirim beyazit uniwérsitéti saghlamliq bilimliri fakultétining oqutquchisi doktor nametjan memet ependi ziyaritimizni qobul qildi. U, yighinda sherqiy türkistanning éghir weziyiti toghrisida melumat bérilgendin sirt, sözligüchilerning hemmisi dégüdek xitayning kéngeymichilik siyasitini toxtitish kéreklikini tekitligenlikini bayan qildi.

RFA/Erkin Tarim

Bu yighin'gha d u q ning waqitliq re'isi erkin ekrem ependi, “Kélechek we sa'adet” partiyesining parlaménttiki guruppa mes'uli selchuq özdaghning bash meslihetchisi ali selchuq ependi we “Türk ojaqliri” teshkilatining bash katipi piroféssor doktor ayshe filiz awshar xanimmu qatniship söz qildi.