Piroféssor ala'éddin yalchinqaya: “Türkiye xitaygha qarshi tedbir alidighan bolsa, bashqa türk we musulman ellirimu heriketke ötidu”

Enqeredin ixtiyariy muxbirimiz erkin tarim teyyarlidi
2024.04.05
alaeddin-yalchinqaya Istanbuldiki marmara uniwérsitéti xelq'ara munasiwetler fakultétining mudiri, 21-esir türkiye institutining tetqiqatchisi, piroféssor ala'éddin yalchinqaya ependi yighinda sözlimekte. 2023-Yili 14-dékabir, istanbul.
RFA/Erkin Tarim

Istanbuldiki marmara uniwérsitéti xelq'ara munasiwetler fakultétining mudiri, 21-esir türkiye institutining tetqiqatchisi, piroféssor ala'éddin yalchinqaya ottura asiyadiki türkiy jumhuriyetler we türkiyening Uyghurlargha ige chiqishi kéreklikini tekitlidi.

27-Mart küni piroféssor ala'éddin yalchinqaya ependi téléfon ziyaritimizni qobul qildi. U bizning “Uyghur mesilisi heqqide köp sanda maqaliliringiz élan qilindi. Siz qachandin tartip Uyghurlar toghrisida tetqiqat élip bériwatisiz?” dégen so'alimizgha mundaq jawab berdi: “Méning doktorluq ilmiy maqalemning témisi ‛türkistan‚ idi, yeni bu sherqiy we gherbiy türkistanni öz ichige alidu. Türkistan dégen waqtimizda ottura asiya türkiy jumhuriyetliri, afghanistanning shimaliy qismi we pütün sherqiy türkistanni öz ichige alidu. Bularning ichide sherqiy türkistanning alahide orni bar. Men ilmiy maqalemde musteqil türkiy jumhuriyetliri bilen sherqiy türkistanning siyasiy, iqtisadiy we medeniyet jehetlerdin qedimdin bügün'giche bashqa döletler hem milletler bilen bolghan munasiwitini tetqiq qilghan idim. Bu tetqiqatim jeryanida sherqiy türkistan toghrisida nurghun yéngi melumatlarni otturigha chiqardim. ”

Piroféssor ala'éddin yalchinqaya ependi yene mundaq dédi: “Men tetqiqatim jeryanida shuni chüshinip yettim, sherqiy türkistan gerche qedimki türk yurti bolsimu, emma xitayning bu yerni ishghal qiliwélishida nurghun mesililer mewjut. Yeni xitay bu zéminni bésiwélip, özining idarisi astigha alghandin kéyin, dunyadiki her qaysi döletler we birleshken döletler teshkilati bu tupraqni xitayning zémini dep qobul qilghan. Kommunist xitay hakimiyiti bu rayon'gha ‛Uyghur aptonom rayoni‚ dégen namda sheklen aptonomiyelik salahiyet bergen. Xitay gerche xelq'ara kishilik hoquq kélishimige oxshash nurghun xelq'araliq kélishimlerge imza qoyghan bolsimu, emma héchqachan buninggha ri'aye qilmighan, Uyghurlargha qarita éghir depsendichilikler élip barghan. ‛aptonomiye‚ bérilgen bu rayonda héch waqit aptonomiye hoquqini ijra qilmighan. Bu rayonda zulum, bésim we kishilik hoquq depsendichilikliri burunmu bar idi, lékin shi jinping hakimiyiti mezgilige kelgende bu zulum éghirlashti, téximu küchiyip Uyghurlarni sistémiliq halda yoq qilishqa qarap yüzlendi. Shunga birleshken döletler teshkilatining munasiwetlik qanunigha asasen, her qaysi döletler sherqiy türkistanning bésiwélin'ghan zémin ikenlikini étirap qilishi kérek.”

Ala'iddin yalchinqaya ependi Uyghurlarning hazirqi weziyitining nahayiti éghir ikenlikini, xelq'ara qanun we insaniy qimmet qarashlirigha asaslan'ghanda, buning insanliq mesilisi ikenlikini, bolupmu Uyghurlar bilen qan-qérindashliqi we tughqanchiliqi bolghan milletler we döletlerning bu mesilide Uyghurlargha ige chiqishining bir milliy burch ikenlikini tekitlidi: “Uyghurlar bilen qan-qérindashliq, tughqanchiliq we dindashliq munasiwiti bolghan milletlerning Uyghurlargha ige chiqish mes'uliyiti bar, elwette. Eger irqiy qirghinchiliqqa uchrimay, peqet iqtisadiy jehettin chetke qéqishqa uchrighan teqdirdimu, ulargha ige chiqish mejburiyiti bar. Shungimu türk döletliri bilen musulman ellirining irqiy qirghinchiliqqa uchrawatqan Uyghurlargha ige chiqishi, ularning zimmisidiki hem diniy hem milliy burchidur.”

 “Ötken yili türkiye xitaydin 40 milyard dollarliq mal aldi. Xitaygha aran 4 milyard dollarliq mal satalidi. Xitay mallirining türkiyege köplep kirishi bilen türkiyediki nurghun zawutlar étilip, ishchilirimiz ishsiz qaldi. Eger türkiye xitaygha qarshi tedbir alidighan bolsa, bashqa türk döletliri we musulman ellirimu heriketke ötidu, dep oylaymen.”

Marmara uniwérsitéti xelq'ara munasiwetler kespining piroféssori, doktor ala'éddin yalchinqaya ependi, 1990-yillardin tartip türkiyediki gézit-zhurnallarda, kéyinki yillarda nopuzluq tor betlerde Uyghurlar toghriliq nurghunlighan obzor we maqalilerni élan qilip kelmekte. Uning bu sahediki izdinishliri we tetqiqatliri türk ilim sahesige we awam jama'etchilikke Uyghurlar mesilisini tonutushta muhim rollarni oynimaqta.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.