Tursun'ay ziyawudun amérika dölet mejlisidiki ispat anglash yighinida amérikani Uyghurlar üchün yenimu köp ish qilishqa chaqirdi

Amérika dölet mejlisi xitay ishliri komitétida ötküzülgen ispat anglash yighinida amérika xitay ishliri komitétining re'isliridin biri kéngesh palata ezasi jéf mérkiliy(Jeff Merkley) ependi échilish nutqi qildi. 2022-Yili 1-mart, washin'gton.

Amérika dölet mejlisi xitay ishliri komitéti 8-mart xelq'ara ayallar bayrimi yétip kélish aldida xitaydiki ayallarning hoquqi, ayallarning jinsiy ayrimichiliq we parakendichilikke uchrash ehwali, Uyghur ayallirining mejburiy tughmas qilinishidek ehwallar heqqide bir Ispat anglash yighini Ötküzdi. 1-Mart küni ötküzülgen bu ispat anglash yighinida “Xitaydiki ayallar herikiti oyghinishi” mawzuluq kitabning aptori léta finchér, nyu-york uniwérsitéti qanun institutining tetqiqatchisi aron xalégu'a, kishilik hoquqni közitish teshkilati tetqiqatchisi méyi fong we Uyghur lagér shahiti tursun'ay ziyawudun qatarliqlar qatniship sözlidi.

Yighinda xitay ishliri komitétining re'isliridin biri kéngesh palata ezasi jéf mérkiliy ependi kirish sözi qilip, xitayda yéqinda yüz bergen bir qatar weqelerning bolupmu ténnis mahiri péng shu'eyning ghayib qilinishi, méyip ayalning kishenlinip xorlinishi we shundaqla Uyghur ayallirigha yüz bériwatqan jinsiy xorlash we xitay kadirlar bilen tughqanliship bir öyde turush siyasetlirining xitaydiki ayallarning weziyitini yorutup béridighan muhim weqeler ikenlikini tekitlidi.

cecc.gov

Arqidin xitay ishliri komitétining re'isliridin jim makgowrn ependi söz qilip bu yighinning xitaydiki ayallar hoquqi mesilisi heqqide échilghan tunji yighinliqini, bu mesilige amérika dölet mejlisining köngül bölüshining ehmiyetlik ikenlikini bildürdi.

Yighinda yene awam palata ezasi kiristofir simis ependimu söz qildi. U sözide nuqtiliq halda xitay hökümitining pilanliq tughut siyasiti heqqide toxtaldi. U xitay kompartiyesining ayallarning perzent körüsh erkinlikige zalimlarche ariliship kelgenlikini, nurghun ayallarning iradisige xilap halda tughmas qilin'ghanliqi we bala chüshürüsh opératsiyesi qilishqa mejburlan'ghanliqini misalliri bilen bayan qilip ötti. U xitay kompartiyesining pilanliq tughut siyasitining xitayda éghir démografik tengpungsizliqlarni keltürüp chiqarghanliqini, xitayning yene dunyadiki birdin-bir ayallarning ölüwélish nisbiti yuqiri dölet ikenlikini eskertip ötti. U sözide yene, tughmas qilish we tughut chekleshning xitay hökümitining Uyghurlargha yürgüzüwatqan irqiy qirghinchiliq siyasitidiki muhim qorallirining biri bolush bilen birge, Uyghur ayallirining lagérlarda we lagér sirtida herxil xorlashlargha uchrawatqanliqinimu eskertip ötti.

Awam palata ezasi kiristofir simisning sözidin kéyin söz yighin'gha teklip qilin'ghan guwahchilargha bérildi.

“Xitaydiki ayallar herikitining oyghinishi” mawzuluq kitabning aptori léta finchér guwahliq sözide xitay kompartiyesining wetenperwerlik nami bilen ayallargha nisbeten zorlash siyasetlirini yürgüzgenlikini, uning xitay ayallirigha qaratqan “Bir perzent siyasiti” bolsun yaki kéyin 2016-yilidin kéyinki “Ikki perzent” we yéqinda élan qilghan “Üch perzent” siyasitining hemmisining kompartiyening menpe'eti we mewjutluqini saqlap qélishigha baghlinip belgilen'genlikini bildürdi. U shundaqla yene xitay hökümiti hazir hedep xitay ayallirini köplep tughushqa teshwiq qilip, toy qilmighan yaki perzent körmigen ayallarni yeklesh teshwiqatini qanat yayduruwatqan bilen oxshash bir waqitta bolsa Uyghur ayallirining tughushini cheklep, ularni tughmas qiliwatqanliqini sélishturup ötti. U xitay hökümitining xitaydiki ayallar hoquqi heriketlirini qattiq qolluq bilen basturuwatqanliqini, chünki ayallar hoquqi küchlinip ketse xitay kompartiyesining menpe'eti we mewjutluqigha ziyanliq bolidu, dep qaraydighanliqini chüshendürüp ötti.

Nyu-york uniwérsitéti qanun institutining tetqiqatchisi aron xalégu'a bolsa xitaydiki ayallarning jinsiy ayrimichiliq we jinsiy parakendichilikke uchrash mesilisi üstide tetqiqat ep barghan kishi bolup, u yighinda bu heqtiki tetqiqat netijilirini ortaqlashti. U xitayda ayallarning xizmet orunlirida jinsiy ayrimichiliq we parakendichilikke uchrash weziyitining hélihem omumlashqan bir ehwalliqini, xitay hökümiti gerche xelq'arada mushu heqtiki munasiwetlik qanunlargha qobul qilghan bolsimu, ularni hazirghiche testiqlap ishqa kirishtürmigenlikini, xitayda jinsiy parakendichilikke uchrighanliqini ashkarilighan, shikayet qilghan ayallarning eksiche öch élishqa uchraydighanliqini misalliri bilen bayan qilip ötti.

Arqidin miy fong xanim söz qildi. Umu sözide nuqtiliq halda xitay hökümitining pilanliq tughut siyasiti we u keltürüp chiqarghan aqiwetler heqqide toxtaldi. U sözide “1980-Yili bir perzent siyasiti, 2016-yili ikki perzent siyasiti we 2021-yilidiki üch perzent siyasiti yolgha qoyulghanliqi, tughutni chekleshtin tughutni köpeytishke qarap zor derijide siyaset özgirishige xitayning zalim siyasitining aqiwiti seweb bolghanliqini” bildürdi. U: “Xitaydiki bir perzent siyasiti xitayda 30 milyon er kishining artuq tughulushigha seweb boldi. 30 Milyon dégen awstraliyening nopusi bilen teng. Yene bir yaqtin xitayda emgek küchi az, yashan'ghanlar sani az bolushtek weziyet peyda boldi. . . Xitayning siyasiti xitay ichidiki ayallarghila emes, bashqa jaylardiki ayallarghimu tesir körsetti. Adem etkeschiliri nöwette birma we wiyétnam qatarliq döletlerdin ayallarni ekélip xitayda satmaqta. . .” dédi. U sözide yene Uyghur ayalliri duch kéliwatqan tughut cheklesh we tughmas qilish siyasetlirinimu tilgha aldi.

Axirida, Uyghur lagér shahiti tursun'ay ziyawudun söz qildi. U yighinda terjimanliq qilghan zubeyre shemsidin xanimning terjimanliqi bilen lagérda özining we bashqa Uyghur qiz-ayallirining béshigha kelgen zulumlarni qisqiche anglitip ötti we amérika hökümitini bu zulumni ayaghlashturush üchün köprek emeliy heriket qilishini telep qildi.

Tursun'ay ziyawudunning qisqiche bayanidin kéyin kéngesh palata ezasi jéf mérkliy uningdin: “Sizche siz qamalghan bu lagérlar xitay hökümitining Uyghur ayallirini ayrip ularning tughushini, nopusning köpiyishining aldini élish istratégiyesimu yaki mejburiy emgek stratégiyesimu? sizni 2-qétim némishqa lagérdin qoyuwetti?” dep soridi. Tursun'ay ziyawudun buninggha jawaben: “Men buning qandaq istratégiyelikini bilmeymen. Biraq lagérlarda birinchi muddi'asi bala chüshürüsh, tughut cheklesh idi. Menche ularning meqsiti her xil amallar bilen ayallarni qiynash, ayallarni azablash. Chünki ular a'ililerni parchilawatidu. Chet'ellerde yashawatqanlarmu balilirini körelmeywatidu. Baliliri bilen jem bolushigha ruxset qilinmaywatidu. Méni ikkinchi qétim qoyuwétishidiki sewebni men yoldishimning qazaqistanda bolghanliqi we méning dawayimni qilghanliqining netijisi dep qaraymen” dep jawab berdi.

Jéf mérkiliy ependi tursun'ay ziyawudunning özi we hazirmu lagérlarda Uyghurlar uchrawatqan irqiy qirghinchiliq we insaniyetke qarshi jinayetlerni ashkarilap körsetken zor jasaritige apirin oqudi we rehmet éytti. Arqidin yighindiki bashqa dölet mejlis ezalirimu yighindiki söz qilghuchilardin so'al soridi.

Yighindiki mutexessisler xitay hökümitining hazir xitay ayallirini tughushqa teshebbus qiliwatqan bir peytte Uyghur ayallirining tughushini cheklewatqanliqini, tughmas qiliwatqanliqini, shundaqla yene Uyghur ayallirini xitay erliri bilen toy qilishqa mejburlawatqanliqini tekitlep, bularning hemmisining irqiy qirghinchiliq ikenlikini tekitleshti.

Dölet mejlis ezaliri tursun'ay ziyawudun xanimdin telep-pikirlirini soridi. Tursun'ay xanim amérika hökümitining Uyghurlar uchrawatqan irqiy qirghinchiliqni, mejburiy emgek siyasitini ayaghlashturush we shundaqla amérikadiki Uyghurlarning panahlinish ishlirini asanlashturush üchün emeliy qedem tashlishi kéreklikini qayta-qayta tekitlidi. Mejlis ezalirimu buninggha jawaben özlirining qolidin kélishiche tirishchanliq körsitidighanliqini, Uyghurlarning panahliq ishlirigha munasiwetlik qanun layihesining ötüshige heriket qilidighanliqini bildürüshti.