UHRP Ning yéngi doklati: “Uyghur élida türmige qamalghanlarning nisbiti dunya boyiche eng yuqiri! ”

Xitay hökümitining lagérdiki Uyghurlarni mejburiy emgekke sélish qilmishigha toghriliq ishlen'gen karton.

Amérikadiki “Uyghur kishilik hoquq qurulushi” (UHRP) yéqinda Uyghurlarning tutqun qilinish we qamaq jazasigha höküm qilinish ehwaligha a'it bir istatistika doklati élan qildi. Uyghurlarning keng kölemlik tutqun qilinishi we éghir qamaq jazalirigha uchrash nisbitige da'ir kishini chöchütidighan reqemler yer alghan bu doklat küchlük diqqet qozghimaqta.

 “Uyghur kishilik hoquq qurulushi” ning xitay hökümiti élan qilghan resmiy sanliq melumatlarni tehlil qilish asasida élan qilghan bu yéngi doklatida körsitilishiche, Uyghur rayonidiki Uyghurlar we bashqa türkiy milletler xitay omumiy nopusining aran bir pirsentini teshkil qilsimu, emma türmidiki mehbuslar omumi sanining üchtin bir qismini yeni 34 pirsenttin köprekini igileydiken.

Uyghur rayonining nopusi boyiche sélishturghanda, Uyghur élidiki türme nopusining nisbiti dunya boyiche eng yuqiri orunda turidiken. Doklatta körsitilishiche, Uyghur rayonidiki Uyghurlar we bashqa türkiy milletler, jümlidin xitay bolmighan milletler ichide her 100 ming adem ichide 3814 adem türmide iken. Xitaylarda bolsa, xitay miqyasi boyiche türmige solan'ghanlar her 100 ming adem ichide 80 neper bolup, bu dégenlik Uyghurlar we bashqa türkiy milletlerning türmige qamilish nisbiti xitaylargha qarighanda 47 hesse köp dégenlik bolidiken.

Mezkur doklatning aptori, Uyghur kishilik hoquq qurulushining tetqiqatchisi ben kardus (Ben Carrdus) ning radiyomizgha déyishiche, yuqiridiki bu reqemler peqet sot hökümi bilen késilgen hemde xitay edliye ministirliqining tor bétide resmiy qeyt qilin'ghan istatistikilargha asasen tüzüp chiqilghan bolup, emeliy ehwal buningdinmu éghir bolushi mumkinken. U mundaq deydu:

 “Bu tetqiqatimiz Uyghur élida yolgha qoyulghan lagér sistémisigha qamalghanlarni öz ichige almaydu. Bu peqetla türmilerdiki höküm élan qilin'ghan kishilerning sanigha asasen tüzüp chiqilghan. Rayonda 2017-yilidin kéyinki keng kölemlik tutqunda qolgha élin'ghan, emma késilmey xalighanche tutup turuluwatqan kishiler bar. Ularmu bu sanning ichide emes. Yene téxi Uyghur élida bingtüenningmu lagérliri bar. Eger lagérlarda yétiwatqanlarni nezerge alidighan bolsaq, Uyghurlarning türmige qamilish nisbiti téximu yuqiri bolushi mumkin. ”

Uyghur kishilik hoquq qurulushining xitay edliye ministirliqi 2017-yilidin 2022-yilghiche bolghan alte yilda élan qilghan resmiy istatistikigha asasen tehlil qilishiche, Uyghur rayonidiki Uyghurlar we bashqa türkiy milletlerdin her 26 nepirining biri türmide bolup, bu her 17 neper Uyghur ichidin bir nepirining türmide ikenlikidin dérek béridiken.

Ben kardusning déyishiche, bu reqem “Türmige qamalghan adem sani eng köp” dep dangq chiqarghan el-salwadordiki türme nopusidinmu üch yérim hesse yuqiri iken. (El-salwadorda her 100 ming adem ichide 1086 adem türmide. ) U mundaq deydu:

 “Qaraydighan bolsaq, Uyghur rayonidiki Uyghurlar we bashqa xitay bolmighan milletlerning türmige qamilish nisbiti türme nopusi eng köplüki bilen we hökümetning xalighanche tutqun qilish qilmishi eng éghirliqi bilen tonulidighan el-salwadordinmu üch yérim hesse yuqiri. Xitay özini qanun boyiche idare qilinidighan dölet, deydu. Emma bu reqem xitayda qanunning xalighanche ijra qilinidighanliqini körsitip bermekte. ”

Ben kardus sözide yene Uyghur élidiki tutqunlargha a'it reqemlerning rayondiki weziyette qilchilikmu yaxshilinish bolmighanliqini körsitip béridighanliqini tekitlep, xelq'arani Uyghurlarni untup qalmasliqqa chaqirdi. U mundaq dédi:

 “Bu yerdiki mesile, Uyghurlar mesilisige bolghan diqqet da'im xelq'arada yüz bériwatqan bashqa mesililer sewebidin yötkilip turuwatidu. Uyghurlar uchrawatqan zulum ukra'ina urushi we ghezze mesilisi sewebidin untulup qéliwatidu. U, jimjit dawam qiliwatidu. Elwette bu dégenlik ukra'ina we ghezzege diqqet qilmayli dégenlik emes. Elwette ularmu yardemge mohtaj, ularghimu diqqet qilishimiz kérek. Emma bu Uyghurlar yardemge we diqqetke mohtaj emes dégenlik emes. Rayondiki weziyette yaxshilinish bolghandek körünüshi mumkin. Emma bu pütünley xata, u yerdiki weziyette qilchilikmu yaxshilinish bolghini yoq. Men yüz pirsent ishench bilen shundaq déyeleymenki, Uyghurlarning weziyitide azraqmu yaxshilinish bolmidi. ”

Mezkur doklatta körsitilishiche, Uyghurlarning türmilerde ölüsh nisbiti xitaydiki bashqa xelqlerge qarighanda köp yuqiri bolsimu, emma ölüm jazalirigha a'it istatistikilar xitayda dölet mexpiyiti, dep qarilidighan bolghachqa, ölüm jazalirigha a'it istatistikigha érishkili bolmaydiken. Emma Uyghur kishilik hoquq qurulushining qarishiche, Uyghurlarning “Qur'an öginish” yaki “Balilargha qur'an ögitish” tek adettiki ishlar üchünmu az dégende 10 yildin yuqiri qamaq jazalirigha höküm qiliniwatqanliqini nezerde tutqanda, ölüm jazasi bilen jazalan'ghanlarnimu yuqiri dep qarashqa bolidiken.

Amérikadiki kishilik hoquq organliridin “Diyalog” fondining re'isi jon kem (John Kamm) bu heqte radiyomizgha qayturghan yazma inkasida “Tutqundiki Uyghurlar mesilisining xelq'arada toxtimay tekitlinishi lazimliqini, rahile dawutni öz ichige alghan tutqundiki barliq Uyghurlarning isimlirini kötürüp chiqishning metbu'atlar we hökümetlerning diqqitini tartishta muhim rol oynaydighanliqini” bildürgen.