Ürümchi-borinmos hawa yük tiransport yoli mejburiy emgek mehsulatlirining en'gliyege éqip kirish endishisini kücheytti

En'gliyede hakimiyet béshidiki ishchilar partiyesining sabiq emgek ministiri, hazirqi en'gliye parlaménti soda birleshme komitétining re'isi li'am bérin (Liam Byrne) , 16-séntebir küni roytérs agéntliqigha qilghan sözide en'gliyening Uyghur élide ishlepchiqirilghan mehsulatlarni cheklishi kéreklikini, shuning bilen bir waqitta xitayning Uyghur mejburiy emgikige chétishliq dep eyibliniwatqan shé'in (Shein) moda kiyim shirkitining londonda pay chéki tarqitishini téximu qattiq tekshürüshni telep qilghan.

Roytérs agéntliqining bildürüshiche, li'am bérin en'gliyeningmu amérikaning 2021-yili 12-ayda chiqarghan “Uyghur mejburiy emgikining aldini élish qanuni” gha oxshash küchlük bir qanun chiqirishini kütidighanliqini éytqan. Bu, “Uyghur irqiy qirghinchiliqini toxtitish birleshmisi” ni öz ichige alghan kishilik hoquq teshkilatliri, shundaqla Uyghurlargha hésdashliq qilidighan bezi parlamént ezaliri, hökümetning Uyghur mejburiy emgek mehsulatlirini chekleshte qaratmiliqqa ige küchlük tedbir élishni telep qiliwatqan bir waqitta, en'gliye parlaméntidiki tesiri küchlük bir komitétining hakimiyet béshidiki partiyedin bolghan bir rehbirining tunji qétim bu xil teshebbusta bolushidur.

En'gliyelik adwokat, 2022-yili échilghan london Uyghur sot kollégiyesining qanun meslihetchisi hemid sabi (Hamid Sabi) ependining qeyt qilishiche, li'am bérinning bu teshebbusta bolushi “Intayin muhim” bolup, uning bir qanun bolup chiqishini ümid qilidiken. Hemid sabi 18-séntebir bu heqtiki ziyaritimizni qobul qilghanda mundaq dédi: “Elwette, hökümet uning teshebbusini qollisa, buning chong yardimi bolidu. Hökümet choqum barliq mejburiy emgek mehsulatlirining import qilinmasliqigha kapaletlik qilishi yaki uning en'gliyege kirishini cheklishi kérek. Biz buning heqiqeten bir qanun'gha aylinip, xitayning bu mehsulatlarni en'gliyege éksport qilishini tosushini ümid qilimiz.”

En'gliye yuqiri soti yéqinda kishilik hoquq teshkilatlirining “Shinjang mehsulatlirini” ni cheklesh heqqidiki erzini qayta körüp chiqip, en'gliye soda-tamozhna da'irilirining bu xil mehsulatlarni tekshürüsh wezipisi barliqigha höküm qilghan idi. Lékin hemid sabi, en'gliye qanuni qulluq emgikini men'i qilsimu, emma mewjut qanunning Uyghur mejburiy emgek mehsulatlirini chekleshte ünümlük emeslikini tekitlimekte. Hamid sabi mundaq dédi: “Tamozhna qaysi yollanmining qullar emgiki arqiliq ishlepchiqirilghan mehsulat ikenlikini biz qarar qilalmaymiz, déyishmekte. Halbuki, qanun herqandaq qullar emgiki mehsulatini import qilishni chekleydu. Biz ‛shinjang paxtisi‚ we bashqa mehsulatlarning mejburiy emgek bilen ishlepchiqirilidighanliqigha da'ir nurghun delillerni sun'ghan bolsaqmu, emma bizning konkrét qaysi yollanmining bu xil mehsulat ikenlikini körsitishimiz telep qilindi. Ular delillirimizni sunushni telep qilish ornigha, hiyligerlik qilip hemkarlashmasliq yolini tutup keldi.”

Halbuki, li'am bérinning Uyghur mejburiy emgek mehsulatlirini chekleshte yéngi qanun chiqirish teshebbusi, ürümchi bilen en'gliyening borinmos shehiri arisida yéngi hawa yük tiransport yoli échilip, buning Uyghur mejburiy emgek mehsulatlirining en'gliye bazirigha téximu köplep éqishigha yol échip bérishidin endishe qiliniwatqan bir waqitta otturigha qoyulmaqta. “Xitay xewerliri tori” ning yéqinda bergen bir xewiride qeyt qilinishiche, bu yil 8-ayning 19-küni, chégra halqighan bir tor soda supisining 58 tonna kündilik éksport buyumlirini basqan  yük ayropilani, ürümchi xelq'ara ayrodurumidin qozghilip, en'gliyening borinmos shehirige qarap uchqan. Buning aldida yeni 18-awghust küni, bir yük tiransport ayropilani borinmos ayrodurumigha kélip qon'ghan.

Xewerlerde, buning bilen ürümchi-borinmos arisida resmiy hawa yük tiransport qatnishining bashlan'ghanliqi, yawropa hawa tiransport shirkitige tewe bu yük ayropilanlirining ürümchi-borinmos arisida heptisige 4 qétim qatnaydighanliqi bildürülgen.  En'gliyeni merkez qilghan “Uyghur irqiy qirghinchiliqini toxtitish” namliq xelq'ara teshkilatlar birleshmisining mes'uli rehime mehmut xanim 18-séntebir bu heqtiki ziyaritimizni qobul qilip, “Elwette, bundaq mallarning en'gliyege sherqiy türkistandin biwasite kélishi özlirini ensiritidighanliqi” ni bildürdi. Rehime mehmutning qeyt qilishiche, bu hawa yük yolining échilishini kim qarar qilghan, bu mallar tekshürülüwatamdu-yoq, dégenlerni éniqlash zörür bolup, bu mallarning en'gliye kirishini peqet yéngi qanun chiqirilghandila andin tosush mumkin” iken.

En'gliyediki hallam shiféld uniwérsitétining hélina kénnédi xelq'ara tetqiqat merkizi mejburiy emgek tetqiqat guruppisining sabiq tetqiqatchisi doktor yalqun uluyol, xitay teminlesh zenjiridiki Uyghur mejburiy emgiki heqqide tekshürüsh élip barghan bu sahesidiki nopuzluq tetqiqatchilarning biri. Uning bildürüshiche, xitayning ürümchi bilen en'gliye arisida hawa yük tiransport yoli échishi, bu mehsulatlarni amérikagha éksport qilishi qiyinlashqan xitayning en'gliyege oxshash yéngi bazarlargha yüzliniwatqanliqini körsetmekte iken. Yalqun uluyol yene buning xitay hökümiti Uyghur mejburiy emgek mehsulatlirini Uyghur élidin biwasite éksport qiliwatqanliqinimu körsitidighanliqini tekitleydu.

Halbuki, adwokat hemid sabi, en'gliyening mewjut qullar emgiki qanunida jawabkarliqning shirketlerge artilghanliqi, emma jawabkarliqni sürüshtüridighan küchlük méxanizm yoqluqini bildürmekte.

Hamid sabi mundaq dédi: “Bu yerde qullar emgikige chétishliq herqandaq mehsulatni import qilmasliqtiki jawabkarliq import qilghuchi shirketlerde. Lékin buning jawabkarliqini sürüshtüridighan méxanizm yoq. Eger birer mal import qilghuchi xitayda ishlepchiqirilghan paxta mehsulatlirini import qilip, ‛méning buningdin xewirim yoqti” dése, bu jawabkarliqqa tartilmaydu.”

Nöwette, en'gliye parlaménti birleshme soda komitétining re'isi li'am bérinning sözi, ishchilar partiyesi hökümitining Uyghur élide ishlepchiqirilghan mehsulatlar mesilisidiki pozitsiyesige qandaq tesir körsitidighanliqi melum emes. Lékin roytérs agéntliqining bildürüshiche, en'gliyede hakimiyet béshidiki ishchilar partiyesining mezkur emeldari, “Men yéngi (ishchilar partiyesi) hökümitining konsérwatiplar partiyesining 2022-yili wede qilip, héchbir waqit emelge ashmighan wedisini emelge ashurushini, zamaniwi qullar emgiki qanunini kücheytip, teminlesh zenjirige qattiq telep qoyushini ümid qilimen” dégen.