“Yaponiye asiya libéral démokratik ittipaqi kéngishi” de léksiye: “ ‛5-iyul weqesi‚ ‛weqe‚ yaki ‛topilang‚ emes, belki ‛qirghinchiliq‚ tur! ”

Yaponiye “Asiya libéral démokratik ittipaqi kéngishi” ning teshkillishide élip bérilghan “Ürümchi weqesidin hazirghiche: xitayning Uyghur qirghinchiliqi” namliq muhakimide, xitay hökümiti “Topilang” dep tebir bergen 2009-yilidiki ürümchi “5-Iyul weqesi” ning mahiyette “Qirghinchiliq” ikenliki tekitlen'gen.

“Asiya libéral démokratik ittipaqi kéngishi” torining 14-iyuldiki xewiridin qarighanda, mezkur kéngeshning mu'awin re'isi, yaponiye Uyghur jem'iyitining sabiq re'isi ilham mexmut, xitayning Uyghur élide “5-Iyul qirghinchiliqi” din tartip hazirghiche yürgüzüp kéliwatqan yuqiri bésimliq zorawanliq siyasetliri heqqide mexsus léksiye bergen.

Yaponiye “Asiya libéral démokratik ittipaqi kéngishi” da'imiy hey'itining mudiri, obzorchi we siyasiy pa'aliyetchi mi'ura kotaro (Miora Kotaro) ependi bu léksiyege riyasetchilik qilghan. U léksiye bashlinishtin burun qilghan sözide mundaq dégen: “Yaponiye biterep orunda turghanliqi tüpeylidin 2009-yilidiki “Ürümchi weqesi”, yaponiyediki nurghun taratqularda “Ürümchi topilingi” déyilip kelgen. Halbuki, “Topilang” dégen bu atalghu xitay hökümiti qollan'ghan “Ibare” dur. Uyghurlarning meydanidin élip éytqanda, bu weqe mahiyette “Uyghur qirghinchiliqidur.”

Ilham mexmut ependi yéqinqi yillardin buyan, xitay da'irilirining Uyghurlargha yürgüzüwatqan “Irqiy qirghinchiliq” jinayetlirini yoshurush üchün türlük saxta teshwiqat pa'aliyetlirini élip bériwatqanliqini, shuning üchün yaponiyede Uyghur mesilisini tonutush we küntertipte tutup turushning muhimliqini tekitlidi. U, bu qétimliq léksiyening ehmiyiti heqqide öz qarishini bildürüp ötti.

 “Asiya libéral démokratik ittipaqi kéngishi” toridiki uchurlargha qarighanda, ilham mexmut mezkur léksiyeside, xitayning yéqinqi 15 yildin buyan Uyghurlargha élip barghan étnik qirghinchiliqi, atalmish ‛islam wehimisi‚ ni bahane qilip yürgüzgen rayondiki yuqiri bésimliq basturush siyasiti, shundaqla kishilik hoquq depsendichilikliri heqqide melumat bergen. U xitay hökümitining atalmish “Térrorluqqa qarshi turush” namida Uyghur élide élip bériwatqan bir qatar basturush heriketliri we “Diniy ashqunluq” ni bahane qilip yürgüzüwatqan keng kölemlik irqiy qirghinchiliq siyasiti heqqide tepsiliy toxtalghan.

Mi'ura kotaro ependi mezkur muhakimide qilghan sözide, buningdin 15 yil burun “26-Iyun shawgüen weqesi” sewebidin kélip chiqqan chiqqan “5-Iyul ürümchi qirghinchiliqi” ning xitay hökümitining Uyghur siyasitidiki burulush nuqtisi bolghanliqini eskertken. U, bu weqedin kéyin xitay hökümitining Uyghurlargha qaritilghan omumyüzlük basturush we irqiy qirghinchiliq siyasitining sistémiliq tüs alghanliqini tekitligen.

Mi'ura kotaro ependi élxet arqiliq radiyomizgha yollighan jawabida mundaq dégen:

“Méningche, nöwette yaponiyediki kishilerning Uyghur mesilisige bolghan tonushini dawamliq ashurush kérek dep oylaymen. Elwette, bu jehette ‛yaponiye Uyghur jem'iyiti‚ mu nurghun xizmetlerni qiliwatidu. Bizning jem'iyitimizmu Uyghurlar mesilisi heqqide oxshimighan nuqtidin uchur-melumat tarqitip, torda sinliq léksiye we doklatlarni élan qiliwatimiz. Mesilen, bu qétimliq léksiyede ilham ependi Uyghur musapirliri toghriliq toxtalghanda, ottura sherqtiki ereb döletliri we türkiyege bolghan tenqid-eyibleshlirini nahayiti küchlük shekilde otturigha qoydi. Gerche uning bu pikirge nisbeten oxshimighan qarashtikiler mewjut bolsimu, emma u bu mesilini dadilliq bilen otturigha qoydi, dep qaraymen.”

“Asiya libéral démokratik ittipaqi kéngishi” torining bu heqtiki xewiride, ilham mexmut bir musulman bolush süpiti bilen xelq'aradiki musulman jama'iti we islam döletlirining kommunist xitay bilen intayin yéqin “Dostane” munasiwette boluwatqanliqini qattiq tenqid qilghanliqi, shundaqla uning nöwette mewjut boluwatqan bu ré'al mesilige köz yummasliq kéreklikini tekitligenliki eskertilgen.

Mi'ura kotaro ependi radiyomizgha yollighan jawab xétide yene, bir qétimliq léksiyening ünümining qanchilik bolushidin qet'iynezer, bu xildiki léksiye we muhakime pa'aliyetlirini izchil dawamlashturushning ehmiyiti heqqide dégen: “Yaponiyede ‛izchil dawamlashturush-küch‚ deydighan bir söz bar. Shunga bizning nöwette Uyghur mesilisi heqqidiki awazimizni we meydanimizni dawamliq tarqitishtin bashqa amalimiz yoq. Dunya hazir ukra'ina, ghezzediki urush we amérikadiki pirézidént saylimi qatarliq qiziq témilargha diqqet qilmaqta. Éniqini éytqanda, yaponiyedimu nurghun kishiler dölet ichidiki siyasiy dawalghush we chékinish mesilisige bekrek köngül bölidu. Gerche ular Uyghurlarni öz ichige alghan chet ellerdiki kishilik hoquq mesilisige hésdashliq qilsimu, emma yaponiye hökümitining buni emelde körsitish yaki bu heqte ochuq pozitsiye bildürüsh derijisi yenila töwen. Shunglashqa mushuninggha oxshash uchurlarni dawamliq tarqitish, yaponiye hökümiti we siyasetchilirige bolghan muraji'etlirimizni kücheytishimiz kérek. Shuni étirap qilishimiz kérekki, bu heriketler yenila ajiz we yéterlik emes, elwette! ”

 “Ürümchi weqesidin hazirghiche: xitay hökümitining Uyghur qirghinchiliqi” namliq mezkur léksiyede “Asiya libéral démokratik ittipaqi kéngishi” ning re'isi péma gyalpo (Pema Gyalpo) söz qilip, xitay hökümitining Uyghur musulmanliri üstide yürgüzüwatqan irqiy qirghinchiliqi we insaniyetke qarshi jinayetlirining hélihem dawamlishiwatqanliqini qattiq eyibligen. Bu qétimliq léksiyege mezkur kéngeshning kona we yéngi ezaliri, tokyodiki Uyghurlar bilen Uyghurlarni qollap kéliwatqan yaponiyelikler ishtirak qilghan. Bu léksiyege yene uzun yillardin özining Uyghur edebiyati we medeniyiti heqqidiki tetqiqatliri bilen Uyghurlarni yaponiyede tonutushta bir kishilik hessisini qoshup kéliwatqan, “Ghezeplen'gen Uyghur rohi”, “Uyghur shé'iriyet tarixi”  qatarliq kitablarning aptori xagita réyko (Hagita Reiko) xanimmu qedem teshrip qilghan.