“Uyghur ayalliri hazir némishqa yaghliq artmaydu?”

Washin'gtondin muxbirimiz shadiye teyyarlighan
2024.12.16
uyghur-ayal-yaghliq-1920 “Uyghur ayallirining hazir yaghliq artmaydighan bolushi” heqqide oxshimighan qarash we inkaslar otturigha qoyulghan
Photo: RFA

Melum bolushiche, yéqindin buyan xitay kompartiyesining “Japaliq küresh qilish arqiliq radikalliqni tazilighanliqining zor utuqliri” din biri del “Uyghur ayallirining yaghliq artmaydighan bolghanliqi” heqqidiki widiyolar xitaydiki “Dowyin” qatarliq ijtima'iy taratqu supilirida keng tarqilishqa bashlighan. Bu widiyolarda, bu xildiki qiyin xizmetlerni dunyada peqet xitay kompartiyesiningla emelge ashuralaydighanliqi tekitlinip, bir kishining tughulushidinla melum dinni tallashqa mejburlinishining asaret ikenliki, eksiche kishilerning kéyinki waqitta özi tallighanning heqiqiy étiqad bolidighanliqi alahide tekitlen'gen.

Dowyindin bashlan'ghan “Uyghur ayalliri hazir némishqa yaghliq artmaydu?” témisidiki bu qisqa widiyo X we bashqa ijtima'iy taratqularda köplep hembehirlen'gen bolup, bu heqte köpligen munazire we ghulghula otturigha chiqishqa bashlighan. Shuningdek, “Uyghur ayallirining hazir yaghliq artmaydighan bolushi” heqqide oxshimighan qarash we inkaslar otturigha qoyulghan.

Bu heqtiki inkaslarda beziler, yurtlirida anisi we qiz qérindashlirining adette déhqanchiliq qilish we pashilarning parakendichilikige uchrimasliq üchün yaghliq artidighanliqi, shunga musulmanlarning yaghliq artishigha heyran qalmaydighanliqini éytqan؛ beziler bolsa, bu widiyoning yaxshi ishlen'genlikini teripligen. Bularning ichide bireylen “Yaghliq artip xitaygha kelgen her qandaq bir musulman térrorchi” dep inkas qayturghan. Yene bireylen bolsa “Xitay oxshimighan étiqadlargha berdashliq béreleydu we hörmet qilalaydu. Emma u étiqadni hökümetke tajawuz qilish we xelqni aldashning qorali süpitide qobul qilalmaydu!” dégen. Bir inkas qayturghuchi buninggha jawaben mundaq dégen: “Siz tughulghan waqtingizdila siyasiy cheklimilerge uchrisingiz néme deysiz?”

London uniwérsitéti sherqshunasliq we afriqa instituti (SOAS) ning piroféssori, doktor reychil harris (Rachel Harris) xanimning bildürüshiche, bu xildiki hékayilerning ijtima'iy taratqularda tarqilishi Uyghur éli toghrisida keng tarqiliwatqan saxta uchur herikitining roshen misali hésablinidu. Bu heqtiki ziyaritimiz jeryanida u bu toghrisida toxtilip mundaq dédi.

“Méningche biz bu rayon toghrisidiki bu xil bir tereplime doklatlargha dawamliq diqqet qilishimiz kérek. Chünki gherb taratquliri hazir uninggha anche qiziqmaydu. Wahalenki xitay hökümiti bu xildiki hékayilerni in'glizche shekilde tarqitish we yaki ijtima'iy taratqular yoli arqiliq yaxshi paydilinalaydu. Shunga méningche ‛ayallarni yaghliq artmasliqqa dewet qilish arqiliq ularni ashqunluqtin qutuldurush‚ dégen idiyede bir chong mesile bar. Chünki buni islamgha qarshi bolghan irqchiliq we nadanliqtin kélip chiqqan dep qaraymen. Bizge ayanki, Uyghur rayonida minglighan ayallar peqet öz étiqadi bilen shughullan'ghanliqi üchünla qolgha élin'ghan, türmige tashlan'ghan we uzun muddetlik qamaq jazasigha höküm qilin'ghan.”

U bu heqte söz bolghanda, 2024-yili yili Uyghur ziyaliysi we ana til pa'aliyetchisi abduweli ayup bilen birlikte tamamlighan tetqiqatining netijisi süpitide élan qilghan “Uyghur ayallar we diniy ziyankeshlik” namliq doklatini tilgha élip, mundaq dédi:

 “Biz bu doklatta, diniy étiqadi yaki pa'aliyetliri sewebidin qolgha élin'ghan Uyghur ayallirining sanini tepsiliy tekshürduq. Bu jeryanda biz bu ehwalning mahiyette Uyghur ayallirining xitay kompartiyesi teripidin azad qilinishi toghrisidiki hékayige oxshimaydighanliqini bayqiduq. Emeliyette, biz mehelle rayonlardiki bashlamchi bolghan, diniy étiqadi we ishenchi arqiliq zor utuqlargha érishken, emma erkinliki we hoquqidin mehrum qalghan, hetta türmige tashlan'ghan ayallarning barliqini bayqiduq. Shunga, méningche bu xildiki hékayilerge qarshi turush heqiqeten muhim. Chünki ular peqetla xata köz qarashlarni bazargha salidu.”

Xitay ichi we téshidiki ijtima'iy munberlerde tarqiliwatqan bu widiyoda yene, hazir kishilerning Uyghur élide bir nechche yil ilgiri körginidek qara renglik uzun könglek (abaya) kiygen ayallarni zadila uchratmaydighanliqini tilgha élip “Bu shinjangda dinsizlashturushni emelge ashurush yolidiki muweppeqiyet” dep körsetken. Shuningdek Uyghurlar bilen xitaylar otturisidiki toylishishning köpiyishi bilen hazir héch bolmighanda bir ewlad yashlarning Uyghur élide dinsizlishishini ishqa ashurghanliqi tekitlen'gen.

Amérikadiki tunggan analizchi ma jüning qarishiche, bashqilargha zorluq bilen yaghliq artquzush yaki bashqilargha zorluq bilen yaghliq artquzmasliq mahiyette insaniyetke we medeniyetke qarshi jinayettur. U bu heqte mundaq deydu:

 “Bu wilogérning qimmet qarishida, yaghliq artmasliq—medeniyet we tereqqiyat dep qaralghan. Yaghliq artqanlarni ashqunluq, fé'odalliq we qalaqliqqa chétishliq, dep qarighan. Hemme ademning yaghliq artish, qalpaq kiyish, özi yaqturidighan turmush usuli boyiche kiyinish hoquqi bar. Héchkim ereb dunyasidiki kishilerning chölde yashaydighan muhitta yaghliq artish hoquqini tartiwalalmaydu. Emma biz iran'gha oxshash bashqilardin bash kiyimi kiyishni telep qilidighan mustebit döletlerni eyiblishimiz kérek. Qandaqla bolmisun, bu kishilerning turmush aditi we diniy étiqadi boyiche kündilik turmushta özini ipadileshni men'i qilishtur. Shunga bizning hazir körüwatqanlirimiz xitayning tipik irqiy qirghinchiliqi, medeniyet qirghinchiliqi we diniy qirghinchiliqning netijisi hésablinidu. Bu xil ishlar peqet xitaygha oxshash chékidin ashqan milletchilik, chékidin ashqan irqchiliq we natsistlarning medeniyet idiyesi netijiside meydan'gha kélidu. Shunga méningche bu pütkül xitay jem'iyitining paji'esidur.”

Uning bildürüshiche, widiyodiki wilogérning bu xildiki qiyin xizmetlerni pütün dunyada peqetla xitay kompartiyesining béjireleydighanliqini tekitligenliki, emeliyette uning xitay kompartiyesining Uyghurlargha yürgüzüwatqan irqiy qirghinchiliqigha guwahchi bolghanliqidur. U bu heqte toxtilip mundaq deydu:

“Bu ayalning irqiy qirghinchiliq qilghan kishilerge guwahchi bolup, buni bir makro usulda ispatlighanliqigha rehmet. Démekchimenki, bu qilmishlarni peqet xitaydila ishqa ashurghili bolidu, yeni pütkül insaniyet dunyasidikiler buni qilalmaydu, peqet insan bolmighanlarla qilalaydu. Bashqiche éytqanda, bu arqiliq ular xitay kompartiyesi qollan'ghan atalmish bir yürüsh qilmishlarning insaniyetke qarshi qilmish ikenlikini we insanlar qilalmaydighan ishlarni xitay kompartiyesining qilalaydighanliqini pütün dunyagha jakarlidi. Shunga, ular dunyadiki hemmeylen'ge özlirining Uyghurlargha qiliwatqanlirining irqiy qirghinchiliq ikenlikini we ularning insaniyetke qarshi jinayet sadir qilghanliqini éytmaqta.”

Isra'iliyediki xitay yazghuchi tang denxong xanimning qarishiche, widiyoda wilogérning bir kishining tughulushidinla melum dinni tallashqa mejburlinishining asaret ikenliki, eksiche kéyin özi tallighanning heqiqiy étiqad bolidighanliqidek bu qarishi bir türlük sepsete bolup, tolimu külkilik we bimenilik hésablinidu.

“Biz tughulghanda héchqaysimizning tallishimiz yoq. Eger bireylen xitay milliti bolup tughulghan bolsa, ular choqum xitay bolushi kérek. Eger bir Uyghur bolup tughulghan bolsa, undaqta u Uyghur ata-anisi we bu medeniyet muhitida elwette özining musulman bolup tughulghanliqini chüshinip yétidu hem musulman bolush süpiti bilen peqet islam dinigha ishinidu. Emma belkim kelgüside dindin xaliy musulman bolushi mumkin. Shunga bu yerde ular logikiliq tepekkur qilish jehettin oyun oynap, Uyghurlarning musulman bolup tughuldum dep qarishining we özining tallishining bolmighanliqini bu yerde körsitip ötken.”

U yene, Uyghur ayallirining yaghliq artmaydighan bolushi we yéngi bir ewlad kishilerning dinsizlishishni isqa ashurghanliqidin bekmu échinidighanliqini alahide tekitleydu.

 “Xitay u ezeldin Uyghurlarni ashqunluq we térrorluq bilen baghlap keldi. Yeni u ottura sherqtiki chékidin ashqan térrorluq we radikal islamni Uyghurlargha qesten tangdi. Adette nurghun kishiler Uyghurlarni we köp xilliqqa ige musulman dunyasini chüshenmeydu. Yeni, xitay hökümiti ottura sherqtiki musulmanlarning radikallishishidin bizar bolghan nurghun kishilerning Uyghurlarnimu mushuninggha oxshash dep oylishini ümid qilidu.”

Nöwette chet'eldiki ijtima'iy supilarda tarqitiliwatqan bu xildiki widiyo, süret we yazmilar dawamliq diqqet tartmaqta.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.