Uyghurlarning azabliri bilen yézilghan bingtüenning 70 yilliq qizil hékayisi (2)

Tarixi matériyallarda körsitilishiche, xitay kommunistik partiyesi qoshunliri 1949-yilining axirida Uyghur élige bésip kirgendin kiyin, 1954-yili 10-ayda xelq azadliq armiyesi dep atalghan mezkur qoshunlar we gomindangning Uyghur élide teslim bolghan qisimliridin mexsus ishlepchiqirish we qurulush armiyesi qurup chiqilghan.

Xitay metbu'atlirida élan qilin'ghan “Shinjang ishlepchiqirish qurulush bingtüenining qurulushi we tereqqiyati” dégen maqalida körsitilishiche, xitay merkizi hökümitining bingtüen'ge yükligen wezipisi peqet birla, u bolsimu” shinjangning muqimliqigha kapaletlik qilip, chégrani qoghdash” tin ibaret. Emma bingtüen kéyinche Uyghur élining munbet zémin, bayliq we su menbelirini toxtimay igilep bara-bara kéngeygen. Melum bolushiche, bingtüen 80-yillarda eslige keltürülgendin kéyin, ilgiri yerlikke qoshuwétilgen yer-zéminlar zorluq küch bilen hessilep qayturup élin'ghan, bingtüenning térritoriyesi we nopusi téz sürette köpeygen.

Uyghur we bashqa yerlik millet xelqi bilen yer, su, mal-mülük, derya-éqin, yaylaq, orman talishish sewebidin kélip chiqqan jédel-majiralarda, bingtüenlik xitaylar asasliq salmaqni igilep kelgen. Xelq'aradiki bingtüen tetqiqati mutexessislirining maqaliliridimu, bingtüenning Uyghur élidiki pütün milliy ixtilap, milliy toqunush, naraziliq heriketlirining bash menbesi hemde Uyghurlarning qanliq basturulushida asasliq küch bolup kelgenliki otturigha qoyulghan.

1990-Yili bingtüen, merkizi hökümetke biwasite qarashliq ölke derijilik memuri orun qilip békitilgen. Buning bilen, “Shinjang Uyghur aptonom rayoni” ning zémini ichide, “Bingtüen” dep atalghan yene bir memuri ölke peyda bolghan. Wang léchüen wezipe ötigen mezgilde Uyghurlar bilen bingtüen arisidiki küreshning xaraktéri xitay teripidin burmilinip, kommunist xitayning “Üch xil küchlerge qarshi kürishi” ge aylandurulghan.

1990-Yili, xitayning tughutni cheklesh qatarliq zulum siyasitige qarshi barin yézisida yüz bergen qarshiliq herikitini basturushta bolsun, 1997-yilidiki 5-féwral ghulja weqesini qanliq basturushta bolsun, yaki 2009-yilidiki 5-iyul ürümchi qirghinchiliqini peyda qilishta bolsun, bingtüen qoralliq küchliri muhim rol oynighan. Bu weqelerdin kéyin bingtüenning barliq edliye apparatliri xitayning Uyghurlarni basturushlirigha maslashturulup qaytidin kéngeytilgen.

Shi jinping wezipige olturghandin buyan, Uyghurlargha yürgüzülgen irqi qirghinchiliq siyasitide bingtüenning asasliq basturush rolini oynighanliqi ashkarilinip kelmekte. Uyghur közetküchilerning qarishiche, ilgiri xitay jinayetchiler yötkilidighan bingtüen türmiliri hazir Uyghurlar bilen toshqan, bingtüenning musteqil öz aldigha qanun, edliye sistémisi bar. Bu, bingtüenning öz aldigha Uyghurlarni jazaliyalaydighanliqini körsitidiken.

Bingtüen Uyghur irqi qirghinchiliqigha qatnashqan “Jinayi teshkilat”

En'gliyediki shéféld hallam (Sheffield Hallam) uniwérsitéti héléna kénidiy merkizi élan qilghan, Uyghurlar toghrisidiki doklatida 2017-yili bashlan'ghan Uyghur irqiy qirghinchiliqida bingtüenning oynighan roligha da'ir yéngi deliller ashkarilan'ghan. Doklatta qeyt qilinishiche, bingtüen emeliyette xitayning köchmenler mustemlikichiliki apparati bolup, Uyghurlargha irqiy qirghinchiliq yürgüzüshte yadroluq rol oynighan. Bingtüen Uyghurlarning yer-zéminlirini tartiwélipla qalmay, ularning özini xitay karxanilirigha yallinip ishleydighan atalmish “Éshincha emgek küchliri” ge aylandurghan.

 Amérika hökümiti 2020-yili31-iyul küni bingtüen partkomining sékrétari sün jinlong we bingtüenning hazirqi bash qomandani we mu'awin partiye komitéti sékrétari péng jyarüyni Uyghurlarning kishilik hoquqini depsende qilghanliqi üchün “Yer shari magnitiski qanuni” arqiliq jazalighanliqini élan qilghanidi.

Uyghur irqi qirghinchiliqi toghruluq doklatliri bilen tonulghan mutexessis adriyan zénz bingtüenning irqi qirghinchiliqta oynighan roli heqqidiki qarashlirini yazmiche inkasida bildürüp mundaq deydu: “Shinjang ishlepchiqirish qurulush bingtüeni” XPCC Uyghurlarni nazaret qilish we ularni lagér türmilerde tutup turush üchün ishqa sélin'ghan bolup, ular buninggha keng kölemlik saqchi küchini qoshqan. Shundaqla Uyghurlar bingtüen zawutlirigha yötkelgen bolup, bingtüen ularni zor kölemde mejburiy emgekke salmaqta”.

Xitayning bingtüenning 70 yilini daghdughiliq tebriklishi néme signal béridu?

Amérikidiki Uyghur kishilik hoquq qurulushi-2018 yili 26-aprél élan qilghan “Bingtüen: xitayning sherqiy türkistandiki yérim herbiy mustemlikichi küchi” serlewhilik doklatida, bingtüenning her türlük siyasetlirining yerlik xelqning makansiz qélishi, muhitning weyran bolushini keltürüp chiqarghanliqi körsitip bérilgen. Mezkur doklatta yene, Uyghur rayonidiki saqchi organliri, xitay armiyesi we bingtüenning xitay kompartiyesining Uyghurlargha qaratqan irqiy qirghinchiliqni ijra qiliwatqan asasliq orunlar ikenliki körsitilgenidi. Bu doklatni teyyarlighan Uyghur kishilik hoquq qurulushining tetqiqatchisi bén kardus (Ben Carrdus) ziyaritimizni qobul qilip, bingtüenning 70 yildin buyan Uyghur éli we xelqige élip bériwatqan ziyankeshliklirini mundaq xulase qildi:

 “ ‛bingtüen‚ ning 70 yildin buyan Uyghur rayonidiki muqimliqqa, yerlik xelqning bixeterliki, ijtima'iy, iqtisadi tereqqiyatigha jiddiy tehdit shekillendürüp kelgenlikini bilimiz. Pütünley xitaylar ning bashqurushidiki bingtüen, xitay hökümitining Uyghur élini munqerz qilishtiki herbiy küchi. Bügünki künde bingtüen herbiy jehette ilgirikidinmu küchlük we xeterlik bolupla qalmay, Uyghurlarni mejburiy emgekke sélip kéliwatqan, iqtisad, armiye we déhqanchiliq birleshken sistémilashqan bir küch. U hashar emgikini uzaq mezgildin buyan dawam qilip kelgen. Pakitlar shuni ispatlayduki, bingtüen déhqanchiliqtin tartip fabrikilashqan ishlepchiqirishqiche Uyghurlarni mejburiy emgekke séliwatidu. Shunga ular ishlepchiqarghan ashliq, paxta dégendek déhqanchiliq mehsulatliri xelq'ara bazarda nurghun döletlerning soda zenjirige baghlinidu”.

U yene xitay hökümitining bingtüenning 70 yilliqni tebriklishining Uyghurlargha we dunyagha qandaq bir signal béridighanliqi heqqide küz qarashlirini otturigha qoyup mundaq dédi:

 “Bingtüen hazirmu Uyghur rayonida xitayning sherqiy türkistanni bésip turush rolini dawamlashturmaqta, xitayning uni tebriklishi bu rayonda xitayning qattiq kontrolluqni dawamlashturidighanliqidin dérek béridu. Yeni xitay, bingtüenning netijilirini dunyagha köz-köz qilish arqiliq, ‛her qaysinglar yewatqan nerse yaki ishletken paxtilarning mejburiy emgektin kélish-kelmesliki bilen kimning kari?‚ démekchi hemde bingtüenni tarqitish xiyali yoqluqidin signalni bermekchi”.

Uyghurlarning hashar we qulluq emgekliri bilen berpa qiliniwatqan bingtüen kapitali

 Bingtüenning iqtisadining Uyghur mejburiy emgiki bilen berpa qilin'ghanliqi yéqinqi yillarda köp tereplerdin ashkarilanmaqta hem shu seweblik gherbning émbargolirigha duch kelmekte. Bolupmu, amérikining “Uyghur mejburiy emgikining aldini élish qanuni” 2022-yil 6-aydin bashlap ijra qilin'ghandin buyan, bingtüenning paxta mehsulatliri amérika we bezi gherb döletliride cheklimige uchrap kelmekte idi.

Xitay hökümiti gherbning yuqiriqidek küchlük tenqid we émbargolirigha qarimay, bingtüenni “70 Yildin buyan, ewladmu'ewlad shinjangning tereqqiyatigha türtke bolush, milletler ittipaqliqini ilgiri sürüsh, jem'iyet muqimliqini qoghdash, döletning chégra mudapi'esini mustehkemlesh üchün öchmes tarixiy töhpilerni qoshti. ” dep medhiye oqumaqta.

Doktor adriyan zénz bolsa radiyomizgha yollighan inkasida, xitay hakimiyitining néme üchün bingtu'enni tereqqiy qildurush we zoraytishqa bunchiwala ehmiyet bériwatqanliqini mundaq xulase qilghan :

“2014-Yili shi jinping bingtüenni ziyaret qilghanda, uning döletning rayon'gha bolghan kontrolluqini we hökümranliq ornigha kapaletlik qilishning muhimliqini tekitligenidi. Bingtüen hemishe bu rolni oynaydu. Shi jinpingning rayon xewpsizlikini dawamliq tekitlishi uning bingtüenni dawamliq kücheytidighanliqidin dérek béridu”.

 Xitay ishlepchiqirish qurulush armiyesining Uyghurlar zich olturaqlashqan jenubi rayonlargha kéngiyish pilanining u jaylarda xitay nopusini köpeytishni téz sür'ette köpeytish arqiliq ishqa éshiwatqanliqi melum. Eksiche Uyghurlar yer-zéminliridin, iqtisadiy kirim menbeliridin, yashash muhitidin bara-bara ayrilip qalmaqta.

Medeniyet inqilabi mezgilliride 10 yilliq yashliq bahari xitay bingtüenide ötken, amérikiliq yazghuchi térissa(xenshü) xanim amérika we bashqa döletlerning bingtüenning jinayetlirige qarshi yenimu küchlük heriket qilidighanliqigha bolghan ümidini ipadilep mundaq dédi:

Bingtüen 70yil awwal shundaq idi, hazirmu bu rezillikini dawam qilmaqta. Héchqandaq özgermidi. Bingtüen Uyghur élidinla emes, yer yüzidin pütünley yoqilishi kérek, ular Uyghur élini ming yildin artuq Uyghur élige igidarliq qilip kéliwatqan Uyghur, qazaq we bashqa yerlik xelqlerge qayturup bérishi kérek. Xitayning Uyghur xelqining zémini, hayati we étiqadini weyran qilish heqqi yoq. Bingtüenning mewjutluqi we qiliwatqan ishliri eng zor adaletsizlik. Bularni bizla emes dunyamu tonup yetmekte. Amérikaning sabiq tashqi ishlar ministiri mayik pompéyo yéqinda élan qilghan kitabidimu Uyghurlar béshidin kechürüwatqan bu basturush we adaletsizlikler heqqide tepsiliy toxtalghan. Uyghur xelqining uchrawatqan azab oqubetlirige köngül bölidighan dölet we kishilerning téximu köpiyidighanliqigha ishinimen”.