Mutexessisler: xitay Uyghur élining muhitini buzup, uni sana'et  exletxanisigha aylandurmaqta

Xitay hökümitining  ichkiri xitayni éléktir-énérgiyesi, kömür, tebi'iy gaz, néfit  menbesi bilen teminlishining künsayin shiddet bilen éshishi, Uyghur élining su, tupraq we hawaning bulghinishi shuningdek bashqa ékologiyelik buzghunchiliqlargha uchrashni kücheytiwatqanliqi mutexessisler teripidin agahlandurulmaqta.

Xitay hökümet taratquliridin “ Xitay axbarat tori” da  xewer qilinishiche, yéqinda tarim néfitliki 10 ming métirliq quduq kolap, asiya boyiche eng chongqur quduq kolash rékortini yaratqan. Ular qézilghan bu quduqning chongqur qatlimidin 19 milyon 700 ming tonna néfit-gazi alghan we uni  “10 Ming métirliq quduq,  bizning insaniyet üchün qoshqan töhpimiz” dep maxtan'ghan. Uningdin bashqa “Tengritagh tori” ning 22-marttiki xewiride yene, tarim deryasining 2000-yilidin buyan dawamlashturup kéliwatqan tarim deryasining töwen éqini rayonidiki atalmish “Ékologiyelik” su qoyup bérish  qurulushining 25-qétimliqi pilan boyiche élip bérilghan.

Wahalenki, ötken esirning yérimidin bashlap tarim néfitlikide köpligen quduqlarning qézilip, néfit we tebi'iy gaz bayliqlirining derijidin tashqiri qézilishi ,  tarim wadisigha xitay bingtüenining köplep orunliship  yer échishi bilen tarim deryasining  su miqdarining azlap, toghraqliqlarning qurup kétishi  muhit bulghinishi  we  bashqa bir qatar ékologiyelik mesililerning künsayin éghirlishishigha seweb bolghanidi. Derweqe, nöwette mutexessisler xitayning bu xildiki heddidin artuq muhit buzghunchiliqining tarim wadisini ghayet zor “Sana'et exletxanisi” gha aylandurup qoyushidin ensirimekte.

Yaponiyede tebi'iy jughrapiye penliri boyiche doktorluq alghan, hazir türkiyediki istanbul aydin uniwérsitéti sayahet bölümining oqutquchisi, dunya Uyghur qurultiyi ékologiye komitétining mudiri, doktor  gülmire berdash bu heqte radiyomizgha jiddiy inkas qayturdi. U xitay hökümitining yillardin buyan rayonning néfit, éléktir-énérgiye, kömür-gaz qatarliq yéqilghu  bayliqlirining talan-taraj qilinishining muhit bulghinishini keltürüp chiqiridighan muhim amil ikenlikini izahlap ötti. Doktor  gülmire berdash yene,  buning xitayning atom sinaqliridin kéyinki rayonning ékologiyelik muhitini  éghir derijide weyran qilish we insanlarning saghlamliqigha tesir körsitidighan yene bir qétimliq  éghir derijidiki ziyankeshlik ikenlikini tekitlep, mundaq dédi. 

Shübhisizki, yéqinqi mezgillerde Uyghur diyaridiki eng chong derya  we Uyghurlar teripidin “Ana derya” dep qarilidighan tarim deryasining ékologiyelik muhitining éghir derijide weyran qilinishi diqqet qozghaydighan muhim mesililerning biridur.  

Ilgiri yaponiyede tebi'iy jughrapiye kespiy boyiche oqughan, hazir amérikada yashawatqan doktor muxter chong ependi  bu heqtiki inkasida, 1950-yillardin buyan,  xitay da'irilirining tarim deryasi wadisida boz yer échish we köplep nopus yötkesh tüpeylidin, tarim deryasining eslidiki su miqdarining zor derijide aziyip, qurghaqchiliq apetlirini keltürüp chiqarghanliqi  heqqide toxtilip ötti. U yene  bingtüenning bu jaydiki herqaysi diwiziye we polk meydanlirining boz yer échish, köplep su ambiri yasashtek sün'iy buzghunchiliqlar arqiliq, bu jaylarning tebi'iy ékologiyesi hemde ijtima'iy muhitigha éghir buzghunchiliqlarni élip kelgenlikini tilgha élip, bu heqte munularni dédi.

Xitay da'iriliri yéqinqi yillardin buyan “Tarim deryasi wadisini güllendürüsh” we  tarim deryasi wadisini “Uniwérsal tüzesh pilani” ni ishqa ashurushqa kirishken bolup, su qurulushi we kökertish ishlirigha ehmiyet bérishke bashlighan. Shuningdek buning üchün zor kölemde meblegh ajratqan.

Tarim deryasi eslide dunyadiki eng uzun ichki  quruqluq deryasi bolup,  Uyghurlar qedimdin tartip bu derya wadilirida yashap sheherlerni qurghan, déhqanchiliq we baghwenchilik bilen shughullan'ghan. Deryaning esli uzunluqi 2 ming kilométirdin artuq bolghan. 1947-Yilidiki sanliq melumatlarda körsitilishiche,  tarim wadisini öz ichige alghan jenubtiki xoten, qeshqer, yeken, aqsu, qarasheher shuningdek turpan wadisida bar xitaylarning  jem'iy nopusi 10  mingdin töwen idi.  3 Milyon'gha yéqin Uyghur  bu rayonlarda yashaytti. Su mesilisi, ékologiye mesilisi mewjut emes idi. 1949-Yili xitay kommunist qoshunliri Uyghur élini ishghal qilghandin kéyin,  zor sandiki eskiriy küchini jenubqa orunlashturdi we bingtüen qurup,  tarim deryasining  boyliri we su menbelirini kontrol qilip köplep yer achti. Bingtüen'ge  we yerlikke zor sanda toxtawsiz köchmen yötkep  orunlashturdi shuningdek yene teklimakanni néfit we tebi'iy gaz bazilirigha aylandurdi. Buning netijiside  bipayan toghraqliqlar qurup ketti. Hetta tarim deryasining töwen éqinidiki köp qismi qurup  ketti. Doktor  muxterning chongning éytishiche, tarim deryasining  qurushi, qumlishish we muhit apiti ene shundaq sün'iy shekilde kélip chiqqanidi.

Halbuki,  uning éytishiche  nöwette  dawamlishiwatqan xitayning  tarim deryasi wadisini güllendürüsh,  yéshilliqlarni köpeytishi herikiti  kelgüside bu rayon'gha zor sanda ahale orunlashturushtin ibaret.

Doktor  gülmire berdash ziyaret dawamida, xitayning uzun yillardin buyan Uyghurlargha élip kéliwatqan  ékologiyelik muhit hemde ijtima'iy muhitigha élip kéliwatqan bu éghir ziyankeshliklirini toxtitishni tekitlidi.

Doktor  gülmire berdashning  bildürüshiche,  xitayning bu qilmishlirining hemmisi  Uyghur élidiki su, énérgiye, qézilma bayliqlarni talan-taraj qilish bolup, yerlik xelq bolghan Uyghurlar bu bayliqtin behrimen bolush hoquqidin ayrilghan.  Xitay hazir  tarimning tebi'iy gazlirini ichkiri xitay ölkilirige toshup 4 yüz milyon nopusni  yéqilghu bilen teminlimekte.

 Doktor gülmire berdash  we doktor muxter chongning  tekitlishiche, xitayning éléktir-énérgiyesi, kömür, tebi'iy gaz, néfit  menbelirini  échishining jiddiy rewishte éshishi, xitayning Uyghur élini “Sana'et  exletxanisi”gha aylandurush xewpini kücheytidu.