Uyghur sen'etchiler: “Uyghur en'eniwi ussullirini qoghdap qélish texirsizdur!”

Uyghur ussuli

Uyghur xelq ussulliri türlirining rengdarliqi, ammibabliqi, tarixining uzunluqi, küchlük yerlik we milliy alahidilikke ige bolushidek artuqchiliqliri bilen Uyghur xelqining ijtima'iy we medeniy hayatining bir qismigha aylinip ketken. Ene shu sewebtin Uyghurlar ussul arqiliq meniwi hayatini béyitidu we ussul arqiliq özini ipadileydu. Shunga Uyghurlarda “Balining tili chiqqanda naxsha éytidu, ayighi chiqqanda ussul oynaydu” dégen söz omumlashqan.

Hemme yerni bir alghan “Naxsha-ussul” lar

Xitay taratquliri we sayahetchiler ijtima'iy taratqularda tarqatqan sin körünüshliridin xitay teshwiqatining hazir xitaylarningmu Uyghurlar bilen teng ussul oynawatqanliqini yalghuz chong sehnilerde körsitipla qalmay, yéza-kentlerdiki a'ililergiche élip kiriwatqanliqini körüwélish mumkin. Shu qatarda xitay da'iriliri her xil namlardiki yémek-ichmek we naxsha-ussul arqiliq köngül échish birleshtürülgen sorunlarni hemde sayahet bayramlirini peyda qilip, Uyghurlarni naxsha-ussulgha sélish arqiliq xitay sayahetchilerni kütüshke orunlashturghan. Buningliq bilenla qalmay yene, Uyghur qizlirining xitay sayahetchilerge hemrah bolup ussul oynash, süretke chüshüsh, tamaq yéyish, hetta haraq ichishke zorlinishtek qismetlerge duchar boluwatqanliqimu melum bolup kelmekte.

 Irqiy qirghinchiliq dawamlishiwatqan Uyghur élide ussul oynashqa mejbur boluwatqan Uyghurlar xitay hökümitining irqi qirghinchiliq jinayitini yépishidiki “Shinjang yaxshi jay” teshwiqatining wasitisige aylandurulghan, dep qariliwatqanliqi melum. Közetküchilerning qarishiche, bu jeryanida Uyghur ussulliri yene ismidin tartip jismighiche özgertilish we suyi'istémal qilinishtek weyranchiliqqa duch kelmekte. Közetküchiler, Uyghur élide yamrawatqan “Shinjang ussuli” ning xitay hökümitining yéqinqi yillarda “Jungxu'a milliti ortaq gewdisi éngini mustehkemlesh” we “Shinjangni medeniyet arqiliq ozuqlandurush” namida ijra qiliwatqan xitaylashturush siyasitining bir qismi ikenlikini ilgiri sürgen idi.

 “Uyghur ussuli” hazir “Shinjang ussuli” gha özgerdi

Nöwette xitayning hökümet taratquliri we tor supilirida “Uyghur ussuli” ni “Shinjang ussuli” dégen nam bilen teshwiq qilish omumlashturulmaqta. “Tengritagh tori” yéqinda tarqatqan “Shinjang ussuli qachan we qeyerde bolushidin qet'iynezer ‛menzire‚ sizalaydu” namliq xewiride 9-ayning 26-künidiki teshwiqat yighinida gülnezer isimlik bir Uyghur artis “Shinjang ussuli oynap, mestanilerning qizghin chaqiriqi bilen alqishqa érishken” déyilidu. Buningdin ilgiri xitay merkizi radi'o-téléwiziye istansisining 2024-yilliq chaghanliq sen'et kéchilikining “Qeshqer” bölümide Uyghur ussuli “Shinjang ussuli” dep élan qilin'ghan. Buningda mezkur “Shinjang ussuli” ning “Yéngiliq yaritish we tereqqiyat” namidiki xitaylashturulghan wariyantini dilraba dilmurat isimlik kino artisi sehnige élip chiqqan idi.

 Chong tiptiki tarixiy opéra “Jang chyen” din bashlap, yéqinqi üch yil ichide “Ben chaw”, “Manas” we “Sherqtin kötürülgen besh yultuz” namliq sehnileshtürülgen chong tiptiki ussulluq tiyatirlar birdek xitay hökümitining “Shinjangni medeniyet bilen ozuqlandurush”, “Ussul sen'iti arqiliq jungxu'a milliti ortaq gewdisi éngini namayan qilish” tiki ülgilik ussul eserliri, dep teshwiq qilinmaqta.

Halbuki mutexessislerning ortaq qarishiche, xitay teshwiqat wasitiliri “Shinjang ussuli” dégen nam bilen otturigha élip chiqiwatqan bu ussullarda Uyghurche ussul asas qilin'ghan bolsimu, köp xil millet ussullirining heriket éléméntliri qoshuwétilgen we ebjesh ussulgha aylanduruwétilgen. Shundaqla buningda xitay hökümitining Uyghurlargha qaratqan medeniyet qirghinchiliqining yene bir teripi eks etken.

Xitay hökümiti Uyghur ussulini “Shinjang ussuli” dep atashtin bashqa yene türlük teshwiqat höjjetliride Uyghur ussulining wariyantlirighimu yéngi isimlarni qoyushqa bashlighanliqi melum. Bu arqiliq xitay hökümitining her qaysi jaylardiki yerlik Uyghur ussullirining mahiyette Uyghur en'eniwi ussullirining bir qismi ikenlikidek medeniyet baghlinishi we tarixiy bir pütünlükini buzup tashlimaqchi boluwatqanliqi heqqidimu so'allarni peyda qilmaqta.

 “Bu ussullar Uyghurlardin bekmu yiraq!”

Amérikadiki Uyghur kespiy ussulchilardin Uyghur élidiki muqam ansambilining sabiq ussulchisi adalet sabit xanim hazirmu kespini tashlimighan bolup, Uyghur ussulini muhajirettiki Uyghurlar arisida omumlashturup we saqlap qélish yolliri üstide izdinip kelmekte. U yéqinqi yillarda, Uyghurlar zich olturaqlashqan wérjiniyediki “Ghemguzar ana” Uyghur ana til mektipidiki Uyghur balilirigha ussul dersi bériwatqan bolup, xitay hökümitining Uyghur ussullirini parchilap we özgertip yoq qilish urunushini nöwettiki Uyghur irqi qirghinchiliqining bir parchisi, dep qaraydu.

Xitay hökümitining Uyghur naxsha-muzikilirini Uyghur élining tarixini yéngidin sherhlesh éhtiyaji üchün qolliniwatqanliqini buningdin xéli waqit ilgirila Uyghur muzika we medeniyet tetqiqati bilen shughulliniwatqan mutexessisler otturigha qoyup kéliwatqanidi. Melum bolushiche, 2023-yili xitay re'isi shi jinping “Shinjangni medeniyet arqiliq ozuqlandurush” arqiliq “Jungxu'a milliti ortaq gewdisi éngini üzlüksiz mustehkemlesh” we shu arqiliq Uyghur élide ebediy eminlikni ornitish heqqide yolyoruq bergen. Shundin étibaren xitayning “Shinjangni medeniyet arqiliq ozuqlandurush” tedbirliri zor derijide kücheygen. Bu bolsa Uyghur ussul sen'itidiki özgirishlerde zor derijide üz ipadisini tapqan.

 Közetküchiler yéqinda Uyghur medeniyitining böshükliridin biri bolghan qeshqerde oynalghan ejdiha ussulini buninggha bir misal bolalaydu, dep qaraydu. Xitay hökümiti bashqurushidiki qeshqer wilayetlik taratqu merkizi 25-öktebir tarqatqan süretlik we sinliq xewerlerge qarighanda, 2024-yilliq tunji nöwetlik ejdiha-shir ussuli musabiqisige “Ejdiha kökte perwaz qilip, shirlar ussulgha chüshüp jenubiy shinjangda julalandi؛ gu'angdung-shinjang ittipaqliship bir a'ile kishiliridin boldi” dep mawzu qoyulghan hemde 10-ayning 20-küni qeshqer wilayitining peyziwat nahiyeside ötküzülgen.

Pa'aliyettiki süretlerde körsitilishiche, asasen Uyghur we xitay yash-ösmürler qizil we sériq renglerdiki xitay en'eniwi ussul kiyimlirini kiyip musabiqige chüshken. Ilgiri bu xil menziriler Uyghur élining her qaysi yéza-kentliridiki da'iriler mejburiy yosunda orunlashturidighan xitay chaghan bayrimini tebriklesh pa'aliyetliride közge chéliqip kelgenidi. Xitay taratquliri qeshqer wilayitide ötküzgen bu qétimqi ejdiha-shir ussuli musabiqisini “En'eniwi medeniyetke warisliq qilish we uni tereqqiy qildurush” dep atapla qalmay, téximu muhimi “Gu'angdung bilen qeshqerning medeniyet almashturushini kücheytip, milletler ittipaqliqini ilgiri süridu” dégen. Téximu muhimi bu bu hal “Nishanliq yardem” namida her qaysi wilayetlerni kötüre alghan xitay ölke we sheherliriningmu “Shinjangni medeniyet bilen ozuqlandurush” tedbirlirining ijra qilinishida aktip rol éliwatqanliqini körsitip bergen.

“Xitaylar hazir Uyghurche ussulgha Uyghurlardinmu usta bolup ketti”

Uyghur élide yéqinqi yillarda bashlan'ghan “Shinjang ussuli” ni öginish dolqunida Uyghur élige kelgen xitay köchmenler yaki sayahetchiler Uyghurlarning ussullirini öginiwatqan bolup, meydanda top-top bolushup bu xil ebjesh “Shinjang usuli” oynashni adetke aylanduruwalghan. Hetta xitayning ichkiri ölkiliridiki sheherlerdimu atalmish “Shinjang ussuli” öginish kursliri échilip Uyghurche muzikilargha “Shinjang ussuli” oynash moda éqimgha aylan'ghan.

Uyghur aptonom rayonluq sérk ömekning sabiq sérk mahiri aygül memet xanim hazirmu oxshimighan medeniyet bayramlirida konsért qoyush we heqiqiy Uyghurche ussullarni oynash arqiliq qizlirini terbiyelep kelmekte. Aygül memet Uyghurlarning özige xas milliy we en'eniwi usullirigha warisliq qilip we rawajlandurushtin mehrum qaldurulup, pütünley yat bolghan xitayche ussullarni öginishke mejbur boluwatqanliqini, xitaylarning bolsa Uyghur ussullirini buzup oynash we her xil nam qoyush arqiliq xitay medeniyitining bir qismigha aylandurushqa urunuwatqanliqini alahide eskertidu.

Uyghur medeniyet sen'itini himaye qiliwatqan we uni saqlashqa küch chiqiriwatqan bir sen'etkar bolush süpitide aygül memet xanim Uyghur ussulning Uyghur élide xitayning teshwiqat qoraligha aylinipla qalmay, yene chet'ellerdimu xitaylar teripidin xitay medeniyitining bir qismi süpitide teshwiqat qiliniwatqanliqidin yüriki bekmu échishidighanliqini tekitleydu. U bu heqte söz bolghanda Uyghur en'eniwi ussullirini eynen yosunda gheyriy maddiy medeniyet süpitide saqlashning texirsizlikini otturigha qoydi. U “Uyghur ussulini saqlap qélish we rawajlandurush jehette chet'ellerdiki Uyghur kespiy ussulchilar, shundaqla sen'etkarlarning birliship ish élip bérishini arzu qilimen” deydu.