“Uyghur irqiy qirghinchiliqi küni” témisida axbarat élan qilish yighini chaqirildi
2022.12.09

Xelq'aradiki dangliq adwokatlar, alimlar, mutexessisler we shahitlarning ishtirakida, shuningdek “Uyghur sot kollégiyesi” sahibxanliqida chaqirilghan 2021-yilidiki Uyghur soti shu yili 9-dékabir küni resmiy halda “Uyghurlar nöwette duch kéliwatqan basturushlar irqiy qirghinchiliq we insaniyetke qarshi jinayettur” dep xulase chiqarghan idi. Mezkur xelq'ara sotning bundaq bir qarar chiqirishi köpligen hökümetlerning bu jehettiki ré'alliqni tonup yétishi hemde bu heqte qarar élishida muhim rol oynighan idi. Ene shundaq ré'alliq aldida dunyaning herqaysi jayliridiki kishilik hoquq pa'aliyetchiler 9-dékabirni “Uyghur irqiy qirghinchiliq küni” dep békitip bu ré'alliqni dunya miqyasida téximu keng tonutush we étirap qildurushqa küch chiqirip kelgen idi.
Halbuki Uyghur soti chiqarghan mezkur höküm élan qilin'ghili bir yildin ashqan bolsimu “Qirghinchiliq” atalghusi yenila köpligen hökümetler üchün qobul qilish qiyin'gha chüshiwatqan bir mesile bolup qéliwatqanliqi melum. Bu heqte herqaysi saheni téximu etrapliq melumatliq qilish hemde bu jehetlerdiki tégishlik bésimlarni ashurush üchün dunya Uyghur qurultiyi, amérika Uyghur birleshmisi we Uyghur kishilik hoquq qurulushi8-dékabir küni birlikte axbarat élan qilish yighini chaqirdi.
Yighin riyasetchisi, Uyghur kishilik hoquq qurulushining xadimi mustapa aqsu aldi bilen söz élip bu qétimqi yighinning mezmuni heqqide qisqiche melumat berdi. Shuningdek yighin ehlige Uyghur soti heqqidiki qisqa filim körsitilish arqiliq “Uyghur irqiy qirghinchiliqi” heqqidiki qararning qanchilik salmaq xizmetler asasida otturigha qoyulghanliqi, shu sewebtin bu xil ré'alliqni étirap qilish, yoshurush hemde bu heqte kéchiktürüp tedbir élishning xataliqi yene bir qétim eskertildi.
Yighin méhmanliridin dunya Uyghur qurultiyining re'isi dolqun eysa aldi bilen söz élip bu sahede mewjut boluwatqan bir qisim mesililer heqqidiki qarashlirini bayan qildi. Dolqun eysa ependining bildürishiche, mezkur sot élan qilghan höküm köpligen hökümetlerning, hetta yawropa parlaméntining bu heqtiki qararlarni élishida muhim rol oynighan. Shu sewebtin Uyghurlar heqqide bezi qanunlar maqullan'ghan. Shu sewebtin 9-dékabir küni Uyghur qirghinchiliqining qurbanlirini eslesh we ulargha éhtiram bildürüsh zörür bolup, bu jehettiki heqqaniy küreshni izchil dawam qilidu.
Uyghur kishilik hoquq qurulushining diréktori ömer qanat ependi nöwette xelq'ara jem'iyet üchün Uyghur qirghinchiliqini étirap qilishning qiyin'gha chüshiwatqanliqini alahide eskertti. Bolupmu xitayning iqtisadiy menbe bolushtek roli tüpeylidin Uyghur qirghinchiliqi heqqide qararlar élin'ghan bolsimu Uyghurlarning azab chékishi, mejburiy emgekning kölemlishishi izchil dawam qilip kelgen. Uning pikriche, nöwette xitayni xelq'ara sotqa élip chiqish arqiliq adaletni jari qildurushqa yol échish, shuningdek birleshken döletler teshkilati (b d t) ni sorun qilghan halda bu mesilini xelq'arada étirap qildurush muhim xizmetlerdin hésaplinishi lazim.
Xelq'ara kishilik hoquq mesililiri adwukati sarah téych (Sarah Teich) xanimmu bu jehettiki saqliniwatqan mesililer toghrisida toxtilip, qanuniy yollar heqqide chüshenche berdi. Uning pikriche, Uyghur soti chiqarghan hökümde éniq qilip buning qirghinchiliq ikenliki éytilghan. Yene kélip xelq'ara qanunda herqaysi döletlerning qirghinchiliq qilishqa bolmaydighanliqi tekitlinipla qalmastin belki yene qirghinchiliq qiliwatqanlarni cheklesh we tosush mejburriyiti barliqimu békitilgen. Emma hazir qirghinchiliq étirap qilinmighanliqtin buni chekleshmu qiyin'gha chüshüshke bashlighan.
Yighin ariliqida amérika dölet mejlisining ezaliridin jénnéfir wékston (Jennifer Wexton), yang kim (Young Kim), bén kardin (Ben Cardin) qatarliqlarning bu qétimqi yighin'gha yollighan widiyoloq tebriki we salamliri anglap ötüldi. Bolupmu bén kardin ependining “Minglighan Uyghurlar sherqiy türkistandiki mejburiy emgek lagérlirigha qamilip azap tartiwatqanda, yene kélip Uyghur qirghinchiliqi künide biz xitay hökümitining bu xil zulumlirigha qarshi söz qilishni dawam qildurimiz” dégen sözliri yighin ehlining qizghin alqishigha érishti.
Yighin méhmanliridin amérika Uyghur birleshmisining re'isi elfidar iltebir, Uyghur kishilik hoquq qurulushining tetqiqatchisi, dunya Uyghur qurultiyining mu'awin re'isi zubeyre shemsidin qatarliqlar Uyghur diyarida hazirmu dawam qiliwatqan qirghinchiliqta ayallar we balilarning asasliq ziyankeshlikke uchrawatqanliqini, Uyghur a'ililirining weyran bolushi qatarliq mesililerni yene bir qétim eskertip xelq'arani bu heqtiki ré'alliqni étirap qilish, oyghinish hemde bu mesilide ittipaqlishishqa chaqirdi.
Bolupmu amérikigha yéngi kelgen sübhinur el'eminning shexsiy kechürmishi yighin ehlining yürek tarini chekti. Uning dadisi öz yurtida qanunluq yollar arqiliq soda bilen shughullinip közge körün'gen baylarning birige aylan'ghan bolsimu soda ishi bilen chet ellerge chiqqanliqi üchün lagérgha qamalghan. Bir mezgillik qamaq we “Terbiyelesh” tin kéyin shunche saghlam we béjirim bolghan bu zat éghir késelge giriptar bolup 47 yéshida wapat bolghan. Bu xil ré'alliq yash sübhinurni dadisigha oxshash minglighan Uyghurlar duch kéliwatqan achchiq ré'alliqni pash qilishqa ündigen.
Axbarat élan qilish yighinining ikkinchi bölüki so'al-jawabqa ajritildi. Buningda yighin ishtirakchiliri Uyghur diyaridiki qirghinchiliq, “Wirus yuqumini kontrol qilish” namidiki qamal chariliri, Uyghurlar heqqidiki qanun layihilirining maqullinishi we ijra qilinish ehwali, xitay xelqige bérilgen namayish hoquqining Uyghurlargha bérilmesliki qatarliq témilar boyiche so'allar soraldi.
Yighinning axirida dunya Uyghur qurultiyining re'isi dolqun eysa ayrim ziyaritimizni qobul qilip, néme üchün 9-dékabir künining mushundaq bir xatire kün qilip tallinishi heqqide chüshenche berdi.
Yighin ishtirakchiliridin amérika alem qatnishi idarisining inzhénéri, doktur erkin sidiq ependi bu heqte radiyomizgha söz qilip, Uyghur qirghinchiliqi dawam qiliwatqan ehwalda muhajirettiki Uyghurlarning awazini chiqirish imkanigha ige bolmighan hemde xitayning zulmetlik hökümranliqida ingrawatqan qérindashliri üchün söz we herketlerde bolushining zörürlükini, sükütning héchqachan “Xitaydiki bixeterlik” ke képillik bolalmaydighanliqini alahide eskertti.
Sübhinurmu özining mushu xil pikirge qoshulidighanliqini bildürdi. Shuningdek özining bu yerge yalghuz dadisining dawasini qilghili kelmigenlikini, eksiche dadisigha oxshash bihude hayatidin ayrilghanlarning özliride amanet qalghan heqlirini ada qilishqa kelgenlikini eskertti.
Uyghur diyaridiki qirghinchiliqning hazirqi ejellik nuqtisi heqqde toxtalghan zubeyre xanim xitay hökümitining nöwette Uyghur qiz-chokanlirini xitay aqqunlirigha mejburiy toylashturush arqiliq Uyghurlarni asmilatsiye qilishni tézleshtüriwatqanliqini, shunga bundaq ré'alliq aldida Uyghurlarning téximu segek we hushyar bolushi lazimliqini bildürdi.
Melum bolushiche, nöwette Uyghur qirghinchiliqini téximu keng sahege tonutush we étirap qildurush xizmiti oxshimighan saheler boyiche dawam qiliwatqan bolup, bu jehette téximu köp hemkarliq we ittipaqliqning barliqqa kélishi ümid qilinmaqta.