Uyghur diyaridiki téximu köp kanlar kim ashti qilip sétilmaqta

“Gherbiy diyar altun kan ili cheklik mes'uliyet shirkiti” ning altun kolash kanining sün'iy hemrahida körünüshi.

Xitay 127 kanning ishlitish hoquqini bazargha saldi

Uyghur rayonidiki ijtima'iy taratqu supilirida 127 kanchiliq hoquqi türining heqliq ötünüp bérilidighanliqi heqqidiki uqturush we élanlar tarqalmaqta.

Xoten wilayetlik hökümetning bashqurushidiki taratquda bérilgen uqturushta, bu heqte bir qeder tepsiliy melumat bérilgen.

Shinjang géziti xewiridin melum bolushiche “2024-Yilliq shinjangning kanchiliq hoquqini qanuniy ötünüp bérish türlirini tonushturush yighini” 6-ayning 22-küni, xoten shehiride ötküzülgen.

Yighinda tebi'iy bayliq ministirliqi, aptonom rayon ikki derijilik guwahname tarqitish hoquq da'irisidiki kanchiliq hoquqi heqliq ötünüp bérilidighan türler hem bingtüendiki türler tonushturulghan. Bu yighinining meqsiti qézilma bayliqlarni échishni teshwiq qilish, téximu köp karxanilarni rayon'gha kélip kanchiliqqa meblegh sélishqa yéteklesh iken. Shu küni tonushturulghan 127 kanchiliq hoquqi türi altun, mis, néfit, tebi'iy gaz, qoghushun-sinik, tömür, litiy qatarliq köp xil kan türige chétilidighan bolup, kölimi 22 ming 600 kiwadrat kilométirgha yétidiken. Buning ichide, jenubtiki üch wilayet, ikki oblastta kanchiliq hoquqi türi 79 bolup, bu qétim tonushturulup heqliq ötünüp bérilidighan türlerning ％62 tini igiligen. Shu künning özidila kanchiliq hoquqi heqliq ötünüp bérish boyiche 14 karxana bilen neq meydanda kélishim imzalan'ghan.

 Shinjang ammiwi bayliq soda toridin ashkarilinishiche, 6-ayning 30-küni, xu'ashawyun qoghushun we sink kanchiliq shirkitining %24.50 Pay hoquqi özgertilgen, ötünülgüchi shinfa guruhi cheklik shirkiti bolup, özgertish tamamlan'ghandin kéyin, shinjang gé'ologiye we kanchiliq guruhi shirketning pay hoquqining. %75.5 Ni igiligen. Taratqularning xewirige qarighanda, . Eng axirqi soda bahasi 3 milyard yüendin artuq bolghan. Minéral türler sinik rudisi we qoghushun rudisi qatarliqlar bolup, kan échish mudditi 2038-yiligha qeder iken.

 Qézilma bayliq zapisining ehwali qandaq?

Uyghur élidiki 85 nahiye, sheherler ichidiki 59 nahiye-sheherde altun, litiy qatarliq qimmetlik kan bayliqliri jaylashqan. Uyghur aptonom rayoni, xitaydin chiqidighan 173 xil minéral maddining %88 ni igileydiken. Altay téghi, tengri téghi, ku'énlun, qara qurum taghliri qézilma bayliqlar zapisigha intayin mol.

Xitayning Uyghur élide bayliq menbelirini échish we ishlitishi, 1999-yili yolgha qoyulghan “Gherbni keng kölemde échish siyasiti” bilen yenimu kücheygen idi. Uningdin kéyin bolsa, xitay ölkilirining atalmish Uyghur élige nishanliq yardem bérish siyasiti bilen xitay ölkiliri Uyghur diyarida bayliqlarni öz aldigha “Yardem” namida bulashqa yéshil chiragh yéqilghan. Shi jinping Uyghur élini atalmish “Bir belbagh bir yol” qurulushidiki “Yipek yoli iqtisad belbéghining énérgiye bazisi” qilip békitilgendin buyan, Uyghur éli xitayni énérgiye bilen teminleydighan hetta dunyani quyash énérgiyesi bataréyesi bilen teminleydighan asasliq we eng chong bazigha aylanduruldi.

 Xitay kan bayliqlirining qidirish we échish hoquqini dawamliq türde xitay shirketlerge satmaqta

Bu yil 4-ayda, xitay tebi'iy bayliq ministirliqining bash ishxanisi “Yéngi bir basquchluq bösüsh xaraktérlik istratégiyelik heriketning üsküniler qurulushini kücheytishke yétekchilik qilish pikirliri” ni élan qilghan. Hazir bolsa “Shinjangning hazirqi chong yaxshi tereqqiyat pursitini hessilep qedirlep, shinjanggha meblegh sélish salmiqini sijil zoraytimiz”, “Shinjanggha meblegh salghanliq kelgüsige meblegh salghanliq”… dégendek élanlarni ashkara tarqitip, xitay shexsi karxanilirini Uyghur élige kélip, kan échishqa qatnishishqa righbetlendürmekte.

Xitay xewer torliridin melum bolushiche, 2023-yili rayondiki kan échish hoquqini sétish sani we kirimi tarixtiki eng yuqiri rékortni yaratqan bolup, 184 kan charlash hoquqini heqliq ötünüp bérilgen. Bu, 2022-yilidikidin ％94 ashqan.

2024-Yili kanning ötünüp bérish salmiqini yenimu zoraytmaqta iken. Pütün yilda heqliq ötünüp bérilidighan kan charlash hoquqi rayon bölikining 170 tin kem bolmasliqini qolgha keltürüshni pilanlighan.

2024-Yili kirgendin buyan, xitay rayonda kan hoquqining yötkilishini yenimu ashuruwatqan bolup. 1-Aydin 5-ayghiche, aptonom rayon derijilik 51 charlash hoquqi sétilghan. Asasliq litiy kanlirini satqan.

 Bu yil 6-aydin 12-ayghiche, da'iriler yene bir türküm néfit we tebi'iy gaz, kömür, litiy, mis, tömür, altun, kaliy we bashqa muhim minéral maddilarni sétish pilanlan'ghan, bu nöwet bolupmu jenubtiki kanlar yughuri nisbetni igileydiken.

Uyghur rayoni kan bayliqliri xitay hetta dunyaning yéshil énérgiyesining menbesi

Halbuki Uyghur élining barliq meden bayliqliri izchil xitay hökümiti teripidin biwasite xitay ölkilirige toshulup, rayondiki Uyghur we bashqa yerlik xelqlerning menpe'etlinelmey kéliwatqanliqini bir ré'alliq. Hetta bu rayonning xitaydiki eng namrat rayon qalpiqidin qutulalmay kéliwatqanliqi bu yerning bayliqliridin menpe'etlinishte hoquqluq bolghan yerlik xelqning héch qandaq menpe'etlinelmeydighanliqini chüshendürüp béridu.

Shi jinping Uyghurlargha irqi qirghinchiliq siyasitini bashlighan oxshash waqitta, Uyghurlar özige tewe her qandaq maddiy we meden bayliqliridin mehrum qilinmaqta.

Melumki, bügünki dunyada muhit bulghinishining aldini alidighan, bénzin qatarliq énérgiye menbelirining ornini éliwatqan yéngi énérgiye menbesining xam eshyalirining biri del litiy bataréyesidur. Xitayning litiy tokluq bataréyesi pütkül yer shari ishlepchiqirish qimmitining 80 pirsentini igileydu. Démek, xitay nöwette litiy bataréyesi ishlepchiqirishidimu dunya boyiche birinchi orunni igileydu.

Emma kishini endishige salidighini Uyghur diyaridin Uyghur mejburiy emgiki arqiliq qéziliwatqan meden bayliqlirining xitayning chet'ellerge éksport qiliwatqan tokluq mashina sahesi we tokluq mashinigha seplen'gen litiy bataréyesi, alyumin, quyash taxtisi mehsulatlirigha baghlinidighanliqi pash bolushqa bashlidi.

Altun taghdiki litiy menbelirini qézish türi “Shangxey renglik métal guruhi” gha tewe bolghan jyangshi jisün yéngi énérgiye xam eshyasi cheklik shirkitining qézishigha tapshurulghan. Halbuki, bu karxana 2022-yili dékabirda en'gliye shéflid hallam uniwérsitéti (Sheffield Hallam University) kishilik hoquq we hazirqi zaman qulluq tüzümi mesilisi tetqiqatchisi, piroféssor lawra mufiy rehberlikidiki tetqiqat guruppisi élan qilghan Uyghurlargha alaqidar doklatta tilgha élin'ghanidi.

Alyuminmu mashina ishlepchiqirishtiki muhim élémént. Bu métal we uning qétishmisi motor topi we mashina ramkisidin tartip chaq we éléktir bataréye zapchaslirighiche bolghan on nechche mashina zapchaslirida ishlitilidu.

 Bu zapchaslar xitayda ishlen'gen mashinilarda uchraydu, dunyadiki nurghun döletke éksport qilinidu. Kishilik hoquq közitish teshkilatining Uyghur rayonidin chiqqan alyumin'gha da'ir doklatida, bu alyuminning bir muhim menbesi Uyghur rayoni bolup, yéqinqi yillarda uning ishlepchiqirish miqdari zor derijide ashqanliqi körsitilgen.

Merkizi washin'gtondiki “Ilghar mudapi'e tetqiqat merkizi (C4ADS) bultur öktebirde we bu yil aprélda arqa-arqidin, “ “Uyghur aptonom rayonida ishlepchiqirilghan altunning yer sharidiki ishlitish da'irisi” we “Yérilghan tömür” namliq ikki doklatida amérikidiki shundaqla dunyadiki yüzligen chong shirketning Uyghur mejburiy emgiki arqiliq qiziwélin'ghan altun we tömür qatarliqlarni ishlitiliwatqanliqini körsetkenidi. Ular dunyaning her qaysi jayliridiki 27 ming shirket heqqide tekshürüsh élip barghan bolup, buning ichide 423 shirketning Uyghur mejburiy emgikige chétilish nisbiti nahayiti yuqiri, chünki ularning bash shirkiti Uyghur rayonidin chiqqan altunlarni ishlitidiken.

2023-Yili öktebirde mezkur doklatlarning élan qilinish munasiwiti bilen mezkur tetqiqat orni ziyaritimizni qobul qilghanda “Uyghur mejburiy emgikining aldini élish qanuni” yolgha qoyulghandin kéyin, xitay hökümitining éksport siyasetliride bek chong özgirish bolmighanliqini eskertip “Epsuslinarliqi shuki, xitayning siyasetliride biz héchbir özgirishni körmiduq. Méningche, xitay kompartiyesi besh yilliq pilani boyiche toxtawsiz ilgirilep méngiwatidu. Xelq'araning bésimimu éshiwatidu, emma biz körüshni ümid qilghan özgirishlerni téxi körmiduq. ” dégen idi.

Derweqe xitayning Uyghur élidiki kanchiliq ishlirini yenimu ilgiri sürüwatqanliqi bu xil cheklimilerning yenila yéterlik emeslikini körsitip turmaqta.

: C4ADS Uyghur rayonidiki kan sana'itini kéngeytish mejburiy emgekni éghirlashturidu

Washin'gton'gha jaylashqan C4ADS ning analizchisi mishél kondi (Mishel Kondi) xitay hökümitining Uyghur élide yene 127 kanning échishni bazargha sélishining qandaq aqiwet we endishilerni meydan'gha keltüridighanliqi heqqide sorighan so'alimizgha, 12-iyul küni élxet arqiliq jawab qayturdi. Ular xétide mundaq dep xulase qilghan:

 “Doklatimizda gewdilen'ginidek, shinjang Uyghur aptonom rayonidiki kanchiliq sana'iti körünerlik kéngiyishke teyyarlandi. Shinjang tebi'iy bayliq ministirliqining 2023-yil béshidiki sanliq melumatlirigha qarighanda, hazir éniqlan'ghan ijazetnamisi bar kanlarning yérimi tijaret qiliwatidu. Qalghan yérimi yenila charlash basquchida. Bu dawamliq kéngiyish Uyghur yer kim'artuq sodisi pat arida köpiyidighanliqidin dérek béridu, bu yerler mejburiy yer yötkesh yaki yer igilesh we mejburiy emgek bilen munasiwetlik bolup, bu rayondiki nopusni kontrol qilishta ishlitilidu. Ölchem belgileydighan organlar, karxana we hökümetlerning hazir heriket qilishi intayin muhim, bu yüzlinish yenila tereqqiy qiliwatqanda, shinjangning kan sana'iti téz tereqqiy qilidu.”

Xette yene munular tekitlen'gen:

 “Xitay kompartiyesining shinjang Uyghur aptonom rayonida barliqqa keltürgen weziyiti shinjang Uyghur aptonom rayonidiki barliq emgek küchlirining mejburiy emgekke sélinidighanliqidin dérek béridu (amérika Uyghur mejburiy emgekning aldini élish qanuni (UFLPA) da “Reddiye perez” de déyilgen). Démek, kan hoquqini yötkeshning éshishigha egiship, biz shirket igidarliq hoquqining qandaq bolushidin qet'iynezer, mejburiy emgek shara'itigha duch kelgenlerning köpiyishini perez qilalaymiz. Her qaysi kesiplerning kéngiyishi we paydilinishi üchün Uyghur rayonida dawamliq mejburiy yerliridin yötkesh Uyghur we bashqa az sanliq milletlerge qaritilghan wehshiylikning yadroluq qismi, birleshken döletler teshkilati kishilik hoquq aliy komissarliqi (OHCHR) bu insaniyetke qarshi jinayet bolushi mumkin dep yekün chiqarghanidi.”

Uyghur élidin chiqqan kan bayliqliri bir-birlep mejburiy emgek mehsulati tizimigha élinmaqta

Xitaydiki pakiz énérgiye sahesi, yeni küntaxta sana'iti Uyghur mejburiy emgiki eng éghir bolghan sahelerning biri hésablinidu. Shunglashqa xitayda ishlen'gen küntaxtilar ikki yildin buyan amérika hökümiti teripidin import qilinishi cheklendi. Amérika tamozhna we chégra qoghdash idarisi 2022-yil 6-ayda “Uyghur mejburiy emgikining aldini élish qanuni” resmiy ijra qilinishqa bashlighandin béri, mejburiy emgekke chétishliq 1000 din artuq küntaxta yollanmisini tutup qalghan idi.

Amérika hökümiti yéqindin buyan yene Uyghur mejburiy emgikige chétishliq bolghanliq gumani bilen xitayning alyumin mehsulatlirini chekleshke bashlighan.

“Blumbérg” torining bu heqtiki xewiride éytilishiche, amérika tamozhna we chégra qoghdash idarisi xitayda, bolupmu Uyghur élide yasalghan alyumin mehsulatlirini tutup qélish uqturushi tarqatqan bolup, u asasliq mashina zapchaslirida ishlitilidighan alyuminni nishan qilidiken.

Amérika hökümiti 2022-yili 6-aydin bashlap “Uyghur mejburiy emgikining aldini élish qanuni” ni resmiy halda ishqa kirishtürgen we Uyghur mejburiy emgiki asasida ishlepchiqiriliwatqan paxta, pemidur we yérim ötküzgüch yasashta qollinilidighan polisilikon (polysilicon) qatarliqlarni chekligen idi.

11-Iyul küni amérikidiki kishilik hoquq közitish teshkilati kündilik qiziq nuqta sehipiside mexsus maqale élan qilip, “Yawropa birliki shinjang, alyuminni mejburiy emgek sanliq melumat ambirigha qoshushi kérek” dep teshebbus qildi.

Shundaqla amérika bilen masliship xitayning dölet qatnashqan mejburiy emgek ishlitishige taqabil turush kéreklikini eskertken. Ularning bu bayanatida tekitlishiche, Uyghur rayonidin chiqqan alyuminni mejburiy emgek sanliq melumat ambirigha kirgüzüsh xitayning Uyghurlarni mejburiy emgekke sélishini tosushta intayin muhim bolupla qalmay téximu keng menidin éytqanda, u xitay hökümitining Uyghur rayonidiki éghir xelq'araliq jinayi qilmishlirigha taqabil turush üchün, dunyaning inkasigha xéli zor küch qoshidighanliqi mölcherlenmekte iken.

Gé'ologiye sahediki mutexessislerdin, yaponiyede tebi'iy jughrapiye penliri boyiche doktorluq alghan, en'gliyediki doktor gülmire berdash xanim Uyghur meden bayliqlirining pilansiz keng türde échilishining Uyghurlargha we Uyghur diyari muhitigha élip kelgüsi baya apetlerdin bésharet béridighanliqini chüshendürüp mundaq dédi:

 “Bizning meden bayliqlirimiz xitayning énérgiye istratégiyesi üchün bekmu muhim, xitay bayliqlirimizni bulang talang qilish üchün tarixta misli körülmigen halda jiddiy heriket qilmaqta. Ularning pilansiz we mes'uliyetsiz shekilde échish arqiliq talan-tarajni téximu kücheytipla qalmay, wetinimizning xarablishishini tézlitiwétidu, éghir ékologiyelik weyranchiliqqa yol achidu”.