Uyghur rayonidiki “Köchürüsh arqiliq namratliqtin qutuldurush” siyasitini chüshinish

Xitay hökümiti 2020-yili halliq sewiyege omumyüzlük yétishni ishqa ashurush pilani boyiche, Uyghur rayonida atalmish namratliqni yiltizidin yoqitish siyasetlirini yolgha qoyghanidi. Emma namratliqni yoqitishning aldinqi sherti bolsa, rayon muqimliqini kapaletke ige qilish dep békitilgen. U halda rayon muqimliqigha xeter boluwatqanlar zadi kimler?

Bizge melum bolghinidek, xitay hökümiti Uyghur rayonida gerche muqimliqning eng chong küshendisining peqet Uyghur aptonom rayoni atalghan bu zéminning esli igiliri bolghan we rayon nopusining eng köp nisbitini igileydighan Uyghurlar ikenlikini éniq tilgha almisimu, emma xitay hökümiti 90-yillardin buyan xelq'ara térrorluqqa baghliwalghan atalmish “Üch xil küch” ning peqet Uyghurlarnila körsitidighanliqi héchkimge sir emes. Elwette xitay hökümitining Uyghurlarni “Üch xil küch ”namida atishining keynide Uyghurlargha qarita irqiy qirghinchiliq yürgüzüsh niyiti yoshurun'ghan. Ehwal shundaq iken, u halda Uyghur nopusini yoqitish xitay hökümitining rayondiki muqimliqni kapaletke ige qilish we menggülük eminlikni emelge ashurushtiki eng muhim nishan hésablinidu  elwette.

Shunga xitay hökümiti Uyghurlarning namratliqining sewebini shinjang ishlepchiqirish qurulush bingtu'eni arqiliq wasitilik barliqqa keltürgenlikidek jinayitini, Uyghurlarning radikalliqi, ashqunluqi we xelq'ara térrorluqqa baghlan'ghanliqi bilen yoshurup kelgen. Shundaqla  rayondiki qirghinchiliq siyasetlirini atalmish térrorluqqa qarshi turush, üch xil küchlerni tazilash namida élip barghan. Uyghurlarning turalghu öylirini chéqip, qayta sélish, Uyghur ahalilirini bixeter, yer tewreshning aldini alidighan öylerge köchürüsh bolsa, Uyghurlarning nopus qurulmisini, yashash adetlirini özgertish, xitay hökümitini omumyüzlük kontrolluqigha téximu chong qulayliqlarni yaritishni meqset qilip élip bérilghan. Mesilen, xitayning 13-besh yilliq pilanining emeliyleshtürüshige da'ir shinjang Uyghur aptonom rayoni élan qilghan hökümet doklatida, xitay hökümitining on milyard yüendin  artuq meblegh sélip, pütkül aptonom rayon da'iriside 333dane köchürüp orunlashturush bazisi tesis qilghan. Yaki sheher, bazarlardiki sana'et rayoni qurulushi yaki yéza – kent qurulushi, we yaki köchmenler kenti, chégra rayonlardiki orunlashturush orunliri arqiliq köchürüp orunlashturulidighanlargha olturaq öy rayoni qurup, bu rayonlargha köchüp kelgen nopusning “Tirikchilik qilish shara'iti” ni aldin hazirlighan.  Mezkur doklatta, Uyghur yazghuchi ömer iminning “Teklimakanning yürikidiki ot” namliq esiride tepsiliy tonushturulghan Uyghur diyaridiki eng qedimiy  kent bolghan deryaboyi kentidiki Uyghurlarning köchürülüsh ehwali heqqide melumat bérilgen. Yeni, 2016-yili xoten diyarining kériye nahiyesige jaylashqan deryaboyi kentining omumyüzlük köchürülüshi qarar qilin'ghan. Xitay hökümiti deryaboyi kenti ahalilirini 150kilométir yiraqliqtiki köchürüp orunlashturush nuqtisigha köchürüshni pilanlap, u yerge yéngi deryaboyi kenti dep nam qoyghan. 2019-Yili deryaboyi kentide olturushluq ezizxan abla qatarliq 114a'ile Uyghur resmiy halda atalmish yéngi deryaboyi kentige köchürülgen. Uningdin kéyin yene 363a'ilini köchürüp, teklimakanning eng axirqi qoghdighuchiliri dep qaralghan deryaboyi kenti Uyghurlirini pütünley köchürüshni tamamlighan. Doklatta deryaboyi kentidiki xelqlerning hökümetning köchürüsh pilanidin anche razi emeslikini, emma hökümet bu xelqlerning salametliki, yaxshi turmush kechürüshi, namratliqtin qutulushi üchün köchürüshke mejbur bolghini otturigha qoyulghan.  Démek, teklimakan qumluqning ichkiri qismidiki deryaboyi kentide esirler boyi derya éqinlirini boylap ewladmu-ewlad yashap kelgen we héchqandaq xitay köchmenlirining ayighi tegmigen zémin, aqiwet xitay hökümitining qolida weyran qilinish qismitidin qéchip qutulalmighan.

Herqandaq insan özi yashawatqan makanlirini tashlap, bashqa jaylargha köchkende, hayatida nurghun özgirishler yüz bérishi tebi'iy.  Xitayning köchürüsh arqiliq namratliqtin qutuldurush siyasitide öy – makanliridin mejburiy köchürülüp, yéngi rayonlargha orunlashturulghan Uyghurlarning tirikchilik mesilisimu, xitay hökümiti teripidin bir tutash, pilanliq yosunda orunlashturulghan. Xitay hökümiti bu xil orunlashturushni hökümetning Uyghurlargha qiliwatqan alahide ghemxorluqi süpitide teshwiq qiliwatqan bolsimu, emeliyette bu hadisining xuddi tarixtiki mustemlikichilerning yerlik ahalilerni yoqitish üchün yürgüzgen mustemlike siyasetliridin perqsiz ikenliki künséri ashkara bolmaqta.

13-Besh yilliq pilanning xizmet doklatida xitay hökümiti 2019-yili qeshqer wilayti'ining yeken nahiyesining melum bir yézisidin, aqtagh bazirigha köchürülgen aygül sawurning köchürülüshtin kélip chiqidighan tirikchilik mesilisi heqqidiki endishilirining qandaq yoqalghanliqi misal qilin'ghan. Yeni, aygül sawur mejburiy köchürülgendin kéyin, yéngi köchüp barghan yézida “Terbiyelesh kursi” gha qatnashturulghan, kursni tamamlighandin kéyin, shu yerdiki bir peley zawutigha ishlemchilikke orunlashqan. Yeni xitay hökümiti köchürülgen ahalilerning tirikchilik mesilisini hel qilish üchün, “Öyning bosughisidin atlisila, zawutqa kiridighan qolay shara'it hazirlighan” liqini tilgha alghan.

Buningdin bashqa xitay hökümiti xoten shehirining “Köchürüsh arqiliq namratliqtin qutuldurush” siyasitini emeliyleshtürüsh usulini misal qilghan. Mesilen,    namratliq qutuldurushtiki köchürüsh nuqtilirini asasen sana'et rayonlirining etrapigha orunlashturup, köchürülgen Uyghurlarning etraptiki sana'et rayonliridiki 70tin artuq karixanilarda yémeklik pishshiqlap ishlesh, baqmichiliq, tikküchilik qatarliq türlük kesipler bilen shughullinip, muqim kirimge ériship, turmushi kapaletlendürülgenliki tilgha élin'ghan.

Buningdin bashqa mezkur doklatta yene xitay hökümitining “Köchürüsh bir wasite, sana'etni rawajlandurup, namratlarni yoqitish asasiy meqset” dégen nishani astida, köchürülgen ahalilerni türlerge ayrip, derije boyiche kurslarda terbiyelep, yéza igilikide alahide kesiplerni tereqqiy qildurush türi, emgek küchliri zich bolghan kesipler, emgek küchlirini yötkep ishqa orunlashturush, igilik arqiliq namratliqtin qutuldurush, sayahet kespini tereqqiy qildurush qatarliq usullarda  90mingdin artuq köchürülgen Uyghur ahalilirining tirikchilik qilishigha shara'it yaritip bergenlikini,  shuning bilen bir waqitta köchürülgen ahalilerge qarita bashqurushni kücheytkenlikini tilgha alghan.  Emma köchürülgen ahalilerning atalmish“Dölet tili öginish”, “Medeniyetlik a'ile qurulushi” qatarliq usullarda her millet xelqining öz ara qoyuq munasiwet ornitip, öz ara singishishini ilgiri sürgenlikimu tilgha élin'ghan bolup, eslidinla Uyghur nopusini asas qilghan xoten wilayitide “ Her millet xelqining öz ara singip kétishi” dek menzirini qandaq berpa qiliwatqanliqini diqqet qilishqa erziydighan muhim mesililerning biri hésablinidu.

Xitayning mezkur xizmet doklatida yene tengritéghining jenubiy we shimalidiki 333 yötkep ishqa orunlashturush nuqtisida, xilmu xil teshwiqat taxtilirini uchratqili bolidu. Köchmenler her waqit hökümetning siyasetliridin xewer tépip turidu we bu arqiliq “Beshni qobul qilish idiyesi” ni küchlendüridu, déyilgen. Xitayning atalmish “Beshni qobul qilish idiyesi”: bolsa, “1. Xitay dölitini dölitim dep tonush idiyesi؛ 2. Jungxu'a milliti kimlikini millet kimliki dep qobul qilish idiyesi؛ 3. Jungxu'a medeniyitini milliy medeniyitim dep qobul qilish idiyesi؛ 4. Xitayche alahidilikke ige sotsiyalistik jem'iyet qurushni qobul qilish idiyesi؛ 5. Shinjang Uyghur aptonom rayonining muqimliqi, uzun muddetlik eminlikini qoghdashni muhim asas qilish, shinjang Uyghur rayonining bi'ologiyelik bixeterlikining mustehkem uli dep qobul qilish”, qatarliqlardur.

Derweqe, jenubtiki qeshqer, xoten, aqsu we qizilsu qatarliq üch wilayet bir oblastni bash nishan qilghan atalmish “Namratliqtin qutuldurush” siyasitining muhim bir türi bolghan “Köchürüsh arqiliq namratliqtin qutuldurush türi” bolsa, Uyghur irqiy qirghinchiliqining tashqi dunyagha téxi ashkarilinip bolalmighan yene bir yüzidur.

***

Mezkur maqalide otturigha qoyulghan pikirler aptorning shexsiy qarashliri. Radiyomizning meydanigha wekillik qilalmaydu.