“Yéngi zürklikler” géziti: “Uyghur diyarida ‛hemme ishning normallashqanliqi‚ yalghan!”

Xitay hakimiyitining iqtisadiy tereqqiyat we sayahet ewzellikini köz-köz qilip dunyagha “Hemme ish normal” dep teshwiq qiliwatqan Uyghur diyarining weziyitide zadi qandaq bir özgirishning wujudqa kelgenlikini öz közliri bilen körüsh, shundaqla xitayning Uyghur diyaridiki jaza lagérlirining rasttinla taqalghan-taqalmighanliqini bilish, bezi gherb axbarat organlirining jiddiy qiziqishigha aylanmaqta. Shiwétsariyede neshrdin chiqidighan “Yéngi zürklikler géziti” shulardin biri.

Halbuki, yéqinda Uyghur diyarida ziyarette bolghan “Yéngi zürklikler géziti” ning muxbirliri özlirining 18-yanwar élan qilghan maqaliside atalmish “Normallashqan shinjang” ni körgenlikini ipade qilmighan. Eksiche muxbirlar “Shinjangdiki qayta terbiyelesh lagérliri: normallashqanliqning shepisi yoq” namliq bu maqalisini “Xitay hökümiti shinjangda hemme ishlarning yaxshilinip ketkenlikini tekitlewatidu. Rast shundaqmu? neq meydanda tetqiq qilip köreyli” dégen kirish söz bilen bashlighan. Ular xitay hakimiyitining teshwiqat wasitiliride dawrang séliwatqandek Uyghur diyarida “Hemme ishning normallashqanliqi” ning yalghanliqini ilgiri sürgen.

“Neq meydan tetqiqati” dep atighan bu maqalide bayan qilishiche, 2023-yili noyabir aylirida “Yéngi zürklikler géziti” ning bir bölük muxbirliri Uyghur diyarigha ziyaretke barghan. Ular ghuljadiki chölderep qalghan bir lagérni we ürümchining jenubidin 200 kilométir yiraqliqtiki shopurluq kursigha aylandurup qoyulghan yene bir lagérni yiraqtin körgen. Biraq bu lagérlarni nazaret qiliwatqan ne saqchilar, ne qarawullar yaki tutqunlarni körmigen. Goya bu lagérlar ezeldin ishlitilip baqmighandek weyrane bir qiyapetler közlirige chéliqqan. Ular bu menzirini körüp, “Lagérlar rastinla taqalghanmidu?” dégen oyghimu kélip qalghan.

Halbuki, ular izdinip yürüp, dawanchingdiki üstige sim tosuqlar ornitilghan égiz aq tam bilen qorshalghan, qarawulxanilirida közetchi eskerler midirlap yürgen bir lagérnimu körgen. Kochida uchrighan Uyghurlar muxbirlarning bu heqtiki so'allirini süküt arqiliq jawabsiz qaldurghan. Bir kawapchi Uyghur “U jay hazir türme” dep jawab bergen, yeni u bu jawabi arqiliq yillardin buyan qanche onming insanning qamalghanliqi perez qilinip kelgen dawanchingdiki chong lagérning hazir türmige özgertilgenlikini bildürgen.

Maqalide teswirlishiche, muxbirlar kochida uchratqan köpligen Uyghurlarni lagérlar heqqide ziyaret qilishqa urun'ghan bolsimu, xitay tehditidin yürekliri lexte bolghan we qorqup ketken bu kishiler özini qachurghan, biraq jawab béridighan insanlarmu chiqqan. Jawab bergenlerning hemmisining sözi oxshashla “Hazir lagér mewjut emes, ular normal türme” dégen. Bu xil oxshash jawablardin gumanlan'ghan muxbirlar xitay hökümitining Uyghurlargha “Chet ellikler sorisa, mushundaq deysen” dep ichkiy buyruq chüshürgen bolushi mumkinlikini perez qilghan.

Gollandiyediki lagér shahiti qelbinur sidiq xanim bu heqte toxtalghanda, xitay hakimiyitining yéqindin buyan sherqiy türkistandiki jaza lagérliri we bu lagérlargha qamalghan Uyghurlar uchrawatqan éghir zulumlarni dawamliq yoshurush üchün xelq'aragha “Uchqandek tereqqiy qiliwatqan hemde sayahet ewzelliki yuqiri bolghan güzel shinjang” teshwiqatini pütün küchi bilen qanat yayduruwatqanliqini tilgha aldi.

“Yéngi zürklikler géziti” muxbirlirining bayanliridin melum bolushiche, ular Uyghur diyarida lagérlarni yaki lagérlardin qoyup bérilgen sabiq tutqunlarni we yaki mejburiy emgek zawutlirini ziyaret qilish meqsitige yételmigen. Ular qazaqistanda ziyaretlerde bolup, almutadiki bir bölük qazaq lagér shahitliri hem ularning uruq-tughqanliri bilen söhbetler élip barghan.

Muxbirlar qazaqistandiki söhbet esnasida, qolida imamliq kinishkisi bolghan 52 yashliq tursun sawutning “Ammiwi tertipni buzghan” dégen jinayet bilen 13 yilliq késiwétilgenliki, xitay özi bergen kinishkiningmu uni qutquzup qalalmighanliqi, hazir qazaqistanda yashawatqan 69 yashliq xalide atxanning 39, 42 we 44 yashliq üch oghlining “Namaz oqughan” gunahi üchün 10 yilliq, 22 yilliq we 25 yilliq qamaq jazalirigha mehkum bolghanliqigha oxshash talaylighan pakitlarni körgen. Ular maqaliside xalide atxan anining “Shu oghullirimning chirayini bir qétim körüwélip ölüp ketsem, arminim yoq idi” dep yighlap ketkenlikini tilgha élip, buninggha oxshash xitayning jinayi qilmishlirigha da'ir delillerni qazaqistandin köplep tapalaydighanliqini eskertken. Bu ré'alliqlar ularni xitayning “Shinjangda hemme ish normal” dégen sepsetilirini tamamen ret qilish imkaniyetliri bilen teminligen.

Firansiyediki jaza lagéri shahiti gülbahar xatiwaji xanim bu heqte toxtalghanda, xitayning “Shinjangda hemme ish normal” teshwiqatining emdi bazar tapalmaydighanliqini, dunya jama'itining xitay yürgüzüwatqan irqiy qirghinchiliq we insaniyetke qarshi jinayetlerdin xewerdar bolup bolghanliqini ipade qildi. Shiwétsariyediki Uyghur ziyaliysi endéli ependimu bu heqte öz qarashlirini ipade qilip ötti.

Maqalide xitay hakimiyitining Uyghurlarning en'eniwi a'ile qurulmisini weyran qilish üchün Uyghur oqughuchilarni yataqliq mekteplerge orunlashturup, éshincha emgek küchlirini xitay ölkilirige yötkep apirip mejburiy emgekke sélip, Uyghur medeniyiti we örp-aditidin ayrip tashlawatqanliqimu bayan qilin'ghan. Maqalida yene jaza lagérliridiki qiyin-qistaqlar, Uyghur medeniyitining weyran qilinishi, meschitlerning chéqilishi qatarliq emeliy mezmunlarghimu orun bérilgen.