Уйғур дияри нопус қурулмисидики өзгириш әндишә қозғимақта

Вашингтондин мухбиримиз әркин тәйярлиди
2024.03.01
wang-yi-myunxen.jpg Хитай ташқи ишлар министири ваң йи мюнхен хәвпсизлик йиғинида сөзлимәктә. 2024-Йили 17-феврал, германийә.
AP Photo/Matthias Schrader

2-Айниң оттурилирида өткүзүлгән мюнхен хәвпсизлик йиғинида, хитай ташқи ишлар министири ваң йи уйғур нопусини қайта тилға елип, униң “шинҗаң аптоном райони қурулған 1955-йили икки милйонға бармайдиған уйғур нопусиниң һазир 12 милйонға йәткәнлики” ни қәйт қилиши уйғур нопуси һәққидә түрлүк инкасларни қозғиди.

Хитай уйғурларни мәҗбурий туғмас қилиш, мәҗбурий әмгәккә тутуш арқилиқ туғушни контрол қилиш билән әйиблиниватқан пәйттә ейтилған бу сөз уйғур нопусиниң динамикисидики йеқинқи 75 йиллиқ өзгириш, шундақла хитайниң уйғур дияридики нопус сиясити, болупму униң йеқинқи 6-7 йиллиқ нопус сиясити кәлтүрүп чиқарған өзгиришләргә қарита йеңи соалларни пәйда қилди. Ваң йи мюнхен хәвпсизлик йиғинида қилған сөзидә йәнә уйғурларниң оттуричә өмриниң әйни вақиттики 30 яштин һазирқи 75.6 яшқа узарғанлиқиниму ейтқан.

Һалбуки, ваң йи йеқинқи йиллардин бери уйғур нопусини хитайниң илгири елан қилған рәсмий истатистикилиқ мәлуматлиридин пәрқлиқ рәвиштә оттуриға қойған, шундақла у буни хитайниң уйғурларға “ирқий қирғинчилиқ” қилмиғанлиқиниң дәлили сүпитидә сунуп келиватқан бирдин бир хитай әмәлдариму әмәс. Хитай хәлқ җумһурийитиниң уйғур районидики тунҗи нопус истатистикиси 1953-йили елип берилған. Әйни вақиттики нопус истатистикисида уйғурлар район нопусиниң аз дегәндә 75 пирсәнтини, хитайлар тәхминән 6 пирсәнтини тәшкил қилғанлиқи мәлум.

Мюнхен хәвпсизлик йиғинида ваң йи, уйғур нопусиниң 2 милйондин 12 милйонға чиққанлиқи, бундақ әһвалда “ирқий қирғинчилиқ болди дейишниң чоң ялғанчилиқ” икәнликини ейтқаниди. Ваң йи бу пәрқлиқ санлиқ мәлуматларни сәвәнлик билән яки ғәрәзлик мисал алғанлиқи мәлум болмисиму, әмма униң сөзи пәрқлиқ инкасларни қозғимақта. Америкадики “коммунизм қурбанлири хатирә фонди” ниң алий тәтқиқатчиси, доктор адриян зензниң ейтишичә, уйғур дияриниң йеқинқи нәччә он йиллиқ нопус өзгириши мурәккәп болуп, хитай һөкүмити уйғур нопусиниң туғулушини контрол қилишқа башлиған 2016-йилғичә, бәзи дәврләрдә уйғур нопусиниң көпийиши тез болған, бәзи дәврләрдә хитай нопуси тез көпәйгән.

Адриян зенз 29-феврал бу һәқтики зияритимизни қобул қилғанда мундақ дәйду: “районниң нопус өзгириши мурәккәп. Мениң 2022-йили 6-айда елан қилған уйғур нопуси вә туғушни контрол қилиш һәққидики тунҗи тәтқиқат мақаләмдә, биз уйғур нопуси үстидин тәтқиқат елип барған. Буниңдин бәзи вақитларда хитай нопусиниң тез көпәйгәнлики, болупму 1953-йилларниң башлири вә 1990-йилларда көпийиши тез болғанлиқи мәлум. Һалбуки, уйғур нопусиниң көпийиши 2000-йиллири вә 2010-йиллириниң башлирида тез болған.”

Лекин адриян зенз, бу тәрәққият хитайниң 2016-йилидин башлап уйғур нопусиниң туғулуш нисбитини контрол қилиши билән тохтиғанлиқини билдүрди. Адриян зенз мундақ дәйду: “демәк, бу җәрянда нурғун пәрқлиқ тәрәққият болған. Икки милләтниң нопуси охшимиған дәврдә, охшимиған сүрәттә көпәйгән. Мениңчә шуңа хитай һөкүмити уйғур нопусиниң 2000-йиллиридин 2015-йилғичә, һәтта 2016-йилиғичә болған арилиқта юқири сүрәттә көпийиши сәвәбидин уйғур нопусиниң көпийишини тохтитишқа киришкән.”

Америка җорҗи вашингтон университети “хәлқара тәрәққият тәтқиқати пирограммиси” ниң директори, “уйғурларға қарши уруш” намлиқ китабниң аптори пирофессор шон робертс (Sean Roberts) ниң қаришичә, хитай әмәлдарлириниң бу хил истатистикилиқ мәлуматларни ғәрәзлик яки ғәрәзсиз нәқил қилиши мәлум болмисиму, улар даим хәлқара сорунларда уйғур нопусиниң көпийишигә даир иҗабий картина сизип кәлмәктә икән. Лекин у уйғур дияридин кәлгән бу хил санлиқ мәлуматларға ишәнгили болмайдиғанлиқини билдүрди. Шон робертс мундақ дәйду: “хитай һөкүмәт әмәлдарлириниң бу хил санлиқ мәлуматларни ғәрәзлик яки ғәрәзсиз нәқил қилғанлиқиға бир немә дейиш мүшкүл. Әмма шу нәрсә әмәлийәтки, улар уйғур нопусиниң көпийиш әһвалиға қарита иҗабий картина сизишқа тиришип кәлмәктә. Шуни ейтишқа тамамән болиду, районниң сиясәт муһитидин ейтқанда бу райондин кәлгән һәрқандақ истатистикилиқ мәлуматларға ишәнгили болмайду.”

Хитайниң 2017-йилидин башланған чоң бастурушида бир милйондин артуқ уйғурниң лагер, түрмиләргә қамилиши, уйғурниң дөләт һамийлиқидики “әмгәк күчлирини йөткәш пирограммиси” ға қатнаштурулуп, районниң ичи-сиртидики карханиларға йөткилиши, охшаш бир вақитта районда нурғун сода-санаәт базилириниң қурулуп, дөләтниң сунған ишқа орунлишиш пурсити вә етибар бериш сиясәтлириниң хитай пуқралирини районға келип олтурақлишишқа қизиқтурушиму, районниң нопус қурулмисида җиддий өзгиришләрни пәйда қиливатиду, дәп қаралмақта. Пирофессор шон робертс, бу сиясәт уйғур дияриниң нопус қурулмисиға қандақ ақивәтләрни елип келидиғанлиқиға һазир бир немә дейиш қийин болсиму, әмма униң нопус қурулмисида даимлиқ өзгириш пәйда қилиш мумкинчиликиму барлиқини билдүрди.

Униң ейтишичә, хитайниң илгирики хитай нопусини уйғур райониға буйруқ билән йөткәш сиясий анчә утуқлуқ болмиған болсиму, әмма һазирқи нопус йөткәшни иқтисадий мәнпәәткә бағлиши утуқлуқ болмақта икән. Шон робертс мундақ дәйду: “омумән ейтқанда, 1990-йиллардин кейинки техиму көп хитай көчмәнлирини районға келип олтурақлишишқа риғбәтләндүрүшниң пәрқлиқ бир маһийити бар. Бу риғбәтләндүрүш иқтисадий қизиқтурушни нишан қилған. Мениңчә бу хил васитә техиму утуқлуқ болғандәк, районниң нопус қурулмисидики етник динамикиларни мәңгүлүк өзгәртиш йоли болуп қалғандәк қилиду. Биз һөкүмәт һөҗҗәтлиридин вә тәтқиқатчиларниң доклатлиридин хитай һөкүмитиниң бу районни өзигә қаритишниң әң яхши һәм тинч йоли униң етник қурулмисини өзгәртиш, дәп қариғанлиқидин хәвәр тепиватимиз.”

Шон робертсниң қәйт қилишичә, бу вәзийәт райондики уйғурларниң сүкүткә чөмүшини кәлтүрүп чиқармақта икән. Шон робертс: “уйғурлар алаһидә сүкүттә туруватқан бир пәйттә, уларниң һечқандақ һөкүмәт сияситигә қарши сөз қилиш имканийити йоқ, бәлким уларниң бу һалити районға узун муддәтлик тәсир көрситиши мумкин” деди. Хитай таратқулириниң хәвәрлиридин мәлум болушичә, хитай һөкүмити бу йиллиқ чаған байриминиң алди-кәйнидә уйғур дияриға хизмәтчи қобул қилишни йәнә күчәйгән. Һөкүмәт таратқулириниң хәвәрлиридә, хизмәтчи қобул қилиш нишаниниң нуқтилиқ ичкири өлкиләргә қаритилғанлиқи, уйғур аптоном районлуқ адәм байлиқи вә иҗтимаий капаләт назаритиниң тунҗи қетим уйғур дияриниң сиртидики өлкә-шәһәрләрдә қобул қилиш нуқтилирини қурғанлиқи, йәрлик орунларниңму хизмәтчи қобул қилиш нуқтилирини қурушиға йол қоюлғанлиқи тәкитләнгән.

Доктор ариян зензниң қәйт қилишичә, хитай һөкүмити уйғур нопусиниң көпийишини контрол қилип, районниң нопус қурулмисини өзгәртиштә охшимиған истратегийәләрни бирла вақитта ишләткән. Адриян зенз мундақ дәйду: “уйғурларниң көпийишини контрол қилиш үчүн бирла вақитта охшимиған истратегийәләрни ишқа салди. Уйғурларни маканлиридин башқа җайларға йөткәш буниң бири. Әмгәк күчлирини йөткәш буниң бир мисали. Йәнә бир җәһәттин бәк мувәппәқийәтлик дегили болмисиму, әмма хитай пуқралирини җәнубий шинҗаңға йөткәш, пәқәт болмиса шинҗаңниң башқа җайлириға йөткәш буниң йәнә бир усули. Биз нәччә хил усулниң бирла вақитта йолға қоюлуватқанлиқини көрүватимиз.”

Хитай ташқи ишлар министири ваң йи уйғур нопусиниң 1955-йили 2 милйонға бармайдиғанлиқини қәйт қилсиму, әмма хитай дөләт кабинети учур ишханисиниң 2021-йили 9-айда елан қилған “шинҗаң нопусиниң әһвали вә санлиқ мәлумати” намлиқ доклатида пәрқлиқ мәлуматлар берилгән. Доклатта 1953-йили уйғур дияридики аз санлиқ милләтләр омуми нопусниң 4 милйон 451 миң 500, уйғур нопусиниң үч милйон 607 миң 600 икәнлики, 2020-йилидики уйғур нопусиниң болса 11 милйон 624 миң 300 икәнлики көрситилгән. Әмма ваң йи уйғур нопусиниң йеқинқи 75 йилда 2 милйондин 12 милйонға чиққанлиқини қәйт қилған болсиму, лекин райондики хитай нопусиниң охшаш вақитта 6 пирсәнттин қандақ қилип һазирқи 40 нәччә пирсәнткә чиққанлиқиға чүшәнчә бәрмигән.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.