Uyghur diyari nopus qurulmisidiki özgirish endishe qozghimaqta
2024.03.01

2-Ayning otturilirida ötküzülgen myunxén xewpsizlik yighinida, xitay tashqi ishlar ministiri wang yi Uyghur nopusini qayta tilgha élip, uning “Shinjang aptonom rayoni qurulghan 1955-yili ikki milyon'gha barmaydighan Uyghur nopusining hazir 12 milyon'gha yetkenliki” ni qeyt qilishi Uyghur nopusi heqqide türlük inkaslarni qozghidi.
Xitay Uyghurlarni mejburiy tughmas qilish, mejburiy emgekke tutush arqiliq tughushni kontrol qilish bilen eyibliniwatqan peytte éytilghan bu söz Uyghur nopusining dinamikisidiki yéqinqi 75 yilliq özgirish, shundaqla xitayning Uyghur diyaridiki nopus siyasiti, bolupmu uning yéqinqi 6-7 yilliq nopus siyasiti keltürüp chiqarghan özgirishlerge qarita yéngi so'allarni peyda qildi. Wang yi myunxén xewpsizlik yighinida qilghan sözide yene Uyghurlarning otturiche ömrining eyni waqittiki 30 yashtin hazirqi 75.6 Yashqa uzarghanliqinimu éytqan.
Halbuki, wang yi yéqinqi yillardin béri Uyghur nopusini xitayning ilgiri élan qilghan resmiy istatistikiliq melumatliridin perqliq rewishte otturigha qoyghan, shundaqla u buni xitayning Uyghurlargha “Irqiy qirghinchiliq” qilmighanliqining delili süpitide sunup kéliwatqan birdin bir xitay emeldarimu emes. Xitay xelq jumhuriyitining Uyghur rayonidiki tunji nopus istatistikisi 1953-yili élip bérilghan. Eyni waqittiki nopus istatistikisida Uyghurlar rayon nopusining az dégende 75 pirsentini, xitaylar texminen 6 pirsentini teshkil qilghanliqi melum.
Myunxén xewpsizlik yighinida wang yi, Uyghur nopusining 2 milyondin 12 milyon'gha chiqqanliqi, bundaq ehwalda “Irqiy qirghinchiliq boldi déyishning chong yalghanchiliq” ikenlikini éytqanidi. Wang yi bu perqliq sanliq melumatlarni sewenlik bilen yaki gherezlik misal alghanliqi melum bolmisimu, emma uning sözi perqliq inkaslarni qozghimaqta. Amérikadiki “Kommunizm qurbanliri xatire fondi” ning aliy tetqiqatchisi, doktor adriyan zénzning éytishiche, Uyghur diyarining yéqinqi nechche on yilliq nopus özgirishi murekkep bolup, xitay hökümiti Uyghur nopusining tughulushini kontrol qilishqa bashlighan 2016-yilghiche, bezi dewrlerde Uyghur nopusining köpiyishi téz bolghan, bezi dewrlerde xitay nopusi téz köpeygen.
Adriyan zénz 29-féwral bu heqtiki ziyaritimizni qobul qilghanda mundaq deydu: “Rayonning nopus özgirishi murekkep. Méning 2022-yili 6-ayda élan qilghan Uyghur nopusi we tughushni kontrol qilish heqqidiki tunji tetqiqat maqalemde, biz Uyghur nopusi üstidin tetqiqat élip barghan. Buningdin bezi waqitlarda xitay nopusining téz köpeygenliki, bolupmu 1953-yillarning bashliri we 1990-yillarda köpiyishi téz bolghanliqi melum. Halbuki, Uyghur nopusining köpiyishi 2000-yilliri we 2010-yillirining bashlirida téz bolghan.”
Lékin adriyan zénz, bu tereqqiyat xitayning 2016-yilidin bashlap Uyghur nopusining tughulush nisbitini kontrol qilishi bilen toxtighanliqini bildürdi. Adriyan zénz mundaq deydu: “Démek, bu jeryanda nurghun perqliq tereqqiyat bolghan. Ikki milletning nopusi oxshimighan dewrde, oxshimighan sür'ette köpeygen. Méningche shunga xitay hökümiti Uyghur nopusining 2000-yilliridin 2015-yilghiche, hetta 2016-yilighiche bolghan ariliqta yuqiri sür'ette köpiyishi sewebidin Uyghur nopusining köpiyishini toxtitishqa kirishken.”
Amérika jorji washin'gton uniwérsitéti “Xelq'ara tereqqiyat tetqiqati pirogrammisi” ning diréktori, “Uyghurlargha qarshi urush” namliq kitabning aptori piroféssor shon robérts (Sean Roberts) ning qarishiche, xitay emeldarlirining bu xil istatistikiliq melumatlarni gherezlik yaki gherezsiz neqil qilishi melum bolmisimu, ular da'im xelq'ara sorunlarda Uyghur nopusining köpiyishige da'ir ijabiy kartina sizip kelmekte iken. Lékin u Uyghur diyaridin kelgen bu xil sanliq melumatlargha ishen'gili bolmaydighanliqini bildürdi. Shon robérts mundaq deydu: “Xitay hökümet emeldarlirining bu xil sanliq melumatlarni gherezlik yaki gherezsiz neqil qilghanliqigha bir néme déyish müshkül. Emma shu nerse emeliyetki, ular Uyghur nopusining köpiyish ehwaligha qarita ijabiy kartina sizishqa tiriship kelmekte. Shuni éytishqa tamamen bolidu, rayonning siyaset muhitidin éytqanda bu rayondin kelgen herqandaq istatistikiliq melumatlargha ishen'gili bolmaydu.”
Xitayning 2017-yilidin bashlan'ghan chong basturushida bir milyondin artuq Uyghurning lagér, türmilerge qamilishi, Uyghurning dölet hamiyliqidiki “Emgek küchlirini yötkesh pirogrammisi” gha qatnashturulup, rayonning ichi-sirtidiki karxanilargha yötkilishi, oxshash bir waqitta rayonda nurghun soda-sana'et bazilirining qurulup, döletning sun'ghan ishqa orunlishish pursiti we étibar bérish siyasetlirining xitay puqralirini rayon'gha kélip olturaqlishishqa qiziqturushimu, rayonning nopus qurulmisida jiddiy özgirishlerni peyda qiliwatidu, dep qaralmaqta. Piroféssor shon robérts, bu siyaset Uyghur diyarining nopus qurulmisigha qandaq aqiwetlerni élip kélidighanliqigha hazir bir néme déyish qiyin bolsimu, emma uning nopus qurulmisida da'imliq özgirish peyda qilish mumkinchilikimu barliqini bildürdi.
Uning éytishiche, xitayning ilgiriki xitay nopusini Uyghur rayonigha buyruq bilen yötkesh siyasiy anche utuqluq bolmighan bolsimu, emma hazirqi nopus yötkeshni iqtisadiy menpe'etke baghlishi utuqluq bolmaqta iken. Shon robérts mundaq deydu: “Omumen éytqanda, 1990-yillardin kéyinki téximu köp xitay köchmenlirini rayon'gha kélip olturaqlishishqa righbetlendürüshning perqliq bir mahiyiti bar. Bu righbetlendürüsh iqtisadiy qiziqturushni nishan qilghan. Méningche bu xil wasite téximu utuqluq bolghandek, rayonning nopus qurulmisidiki étnik dinamikilarni menggülük özgertish yoli bolup qalghandek qilidu. Biz hökümet höjjetliridin we tetqiqatchilarning doklatliridin xitay hökümitining bu rayonni özige qaritishning eng yaxshi hem tinch yoli uning étnik qurulmisini özgertish, dep qarighanliqidin xewer tépiwatimiz.”
Shon robértsning qeyt qilishiche, bu weziyet rayondiki Uyghurlarning sükütke chömüshini keltürüp chiqarmaqta iken. Shon robérts: “Uyghurlar alahide sükütte turuwatqan bir peytte, ularning héchqandaq hökümet siyasitige qarshi söz qilish imkaniyiti yoq, belkim ularning bu haliti rayon'gha uzun muddetlik tesir körsitishi mumkin” dédi. Xitay taratqulirining xewerliridin melum bolushiche, xitay hökümiti bu yilliq chaghan bayrimining aldi-keynide Uyghur diyarigha xizmetchi qobul qilishni yene kücheygen. Hökümet taratqulirining xewerliride, xizmetchi qobul qilish nishanining nuqtiliq ichkiri ölkilerge qaritilghanliqi, Uyghur aptonom rayonluq adem bayliqi we ijtima'iy kapalet nazaritining tunji qétim Uyghur diyarining sirtidiki ölke-sheherlerde qobul qilish nuqtilirini qurghanliqi, yerlik orunlarningmu xizmetchi qobul qilish nuqtilirini qurushigha yol qoyulghanliqi tekitlen'gen.
Doktor ariyan zénzning qeyt qilishiche, xitay hökümiti Uyghur nopusining köpiyishini kontrol qilip, rayonning nopus qurulmisini özgertishte oxshimighan istratégiyelerni birla waqitta ishletken. Adriyan zénz mundaq deydu: “Uyghurlarning köpiyishini kontrol qilish üchün birla waqitta oxshimighan istratégiyelerni ishqa saldi. Uyghurlarni makanliridin bashqa jaylargha yötkesh buning biri. Emgek küchlirini yötkesh buning bir misali. Yene bir jehettin bek muweppeqiyetlik dégili bolmisimu, emma xitay puqralirini jenubiy shinjanggha yötkesh, peqet bolmisa shinjangning bashqa jaylirigha yötkesh buning yene bir usuli. Biz nechche xil usulning birla waqitta yolgha qoyuluwatqanliqini körüwatimiz.”
Xitay tashqi ishlar ministiri wang yi Uyghur nopusining 1955-yili 2 milyon'gha barmaydighanliqini qeyt qilsimu, emma xitay dölet kabinéti uchur ishxanisining 2021-yili 9-ayda élan qilghan “Shinjang nopusining ehwali we sanliq melumati” namliq doklatida perqliq melumatlar bérilgen. Doklatta 1953-yili Uyghur diyaridiki az sanliq milletler omumi nopusning 4 milyon 451 ming 500, Uyghur nopusining üch milyon 607 ming 600 ikenliki, 2020-yilidiki Uyghur nopusining bolsa 11 milyon 624 ming 300 ikenliki körsitilgen. Emma wang yi Uyghur nopusining yéqinqi 75 yilda 2 milyondin 12 milyon'gha chiqqanliqini qeyt qilghan bolsimu, lékin rayondiki xitay nopusining oxshash waqitta 6 pirsenttin qandaq qilip hazirqi 40 nechche pirsentke chiqqanliqigha chüshenche bermigen.