Uyghurlarning nopusida xitayning köz boyamchiliqi

Uyghurlarning nopus mesilisi xitaylar izchil yosunda özini qachurup kelgen mesililerning biridur. Uyghurlarning heqiqiy nopusi zadi qanchilik? xitay teshwiqatidiki Uyghurlarning nopusining köpiyish nisbiti, xitay nopusidin yuqiri bolghanliqidek bayanlar toghrimu? bu so'allarning jawabi tashqi dunyagha namelum. Diyasporadiki Uyghurlarning mölchiride, Uyghurlarning nöwettiki nopusi 20 milyondin artuq dep qarilidu. Emma nopuzluq bir istatistikilash bolmighuche, bu sanlar xelq'arada étibargha élinmaydu. Belki Uyghurlar nopusida xitayning döletlik istatistika orunliri élan qilghan sanliq melumatlarla inawetke élinidu. Xitayning istatistikisida Uyghurlarning hazirqi nopusi 11 milyondin 12 milyon'ghiche etrapida perqliq sanlarda otturigha qoyuluwatidu. Meyli némila bolmisun, Uyghurlar nopusining nöwette on milyondin töwen emeslikini xitaymu étirap qilidu. Lékin Uyghur irqiy qirghinchiliqi xelq'aragha ashkarilan'ghan 2017-yilidin buyan, kishilerning Uyghurlar nopusigha bolghan diqqiti éshishqa bashlidi. Shuning bilen xitaymu öz jinayetlirini yoshurush üchün, Uyghurlar nopusining éshish nisbiti heqqide türlük yalghan teshwiqatlarni élip bérishqa bashlidi. Xitay tashqi ishlirining Uyghurlar nopusigha da'ir bayanatlirida, xitayning “Shinjanggha alaqidar mesililer heqqidiki axbarat élan qilish yighin” lirida, ishqilip nopus heqqide söz qilish pursiti bolghan herqandaq pursette, Uyghurlar nopusining éshish nisbiti nöwette xitaylarningkidin köp yuqiri ikenlikini jar sélip kéliwatidu.

Amérika tashqi ishlar ministirliqi ötken hepte, “2023-Yilliq xelq'ara diniy erkinlik doklati” ni élan qilip, xitayning Uyghurlargha irqiy qirghinchiliq élip bériwatqanliqini otturigha qoyghanidi. Xitay tashqi ishlar ministirliqimu derhalla “Uyghurlar nopusining xitaylarningkidin éship ketkenliki” bilen mezkur doklatqa reddiye qayturdi. Yeni, bu yil iyulning béshi xitay tashqi ishliri ministirliqi bayanatchisi mawning bir qétimliq muxbirlarni kütüwélish yighinida, yaponiyelik muxbir mawningdin amérika hökümiti élan qilghan “2023-Yilliq xelq'ara diniy erkinlik doklati” gha qandaq qaraydighanliqini sorighanidi. Yaponiyelik bu muxbirning so'aligha mawning “Xitayda ikki yüz milyon musulman bar, 140mingdin artuq diniy pa'aliyet sorunliri bar. Uyghurlar nopusi 1953-yilidiki 3 milyon 600 mingdin, nöwettiki 11 milyon 643 ming 200 ge yetti. Hazir shinjangda jem'iyet muqim, iqtisad tereqqiy, milletler ittipaq, dindarlar inaq, xelq turmushi yaxshi bolghan bir weziyet shekillendi. Emma amérika ré'alliqni körmeske sélip, yalghanni oydurup chiqirip, xitayning tereqqiyatini tosmaqchi boluwatidu. Biz amérikaning bizning ichki ishimizgha arilashmasliqini ümid qilimiz” dep jawab berdi. Undaqta xitay tashqi ishlar bayanatchisi mawningning dégenliri qanchilik toghra, buninggha qarap baqayli.

Erkin asiya radiyosi asiya pakit tekshürüsh tejribixanisi (AFCL) xitayning 1949-yilidin taki bügün'giche bolghan nopus istatistikisigha da'ir sanliq melumatlar, tetqiqat doklatliri qatarliqlarni tekshürüsh arqiliq, Uyghur élidiki xitaylar nopusining éshish nisbitining izchil yosunda Uyghurlarning nopusining éshish nisbitidin yuqiri bolup kelgenlikini delilligen.

Yeni, AFCL aldi bilen xitayning “Memliketlik nopus tekshürüsh doklati” diki 1953-yilidin 2020-yilighiche bolghan sanliq melumatlarni tekshürgen. Bu jeryanda xitay 7 qétim nopus tekshürüsh élip barghan. Buning ichide Uyghurlar we xitaylar nopusigha da'ir éniq melumatlarni peqet 1982-yilidin kéyinki istatistikidinla tapqili bolidighanliqini bayqighan. Bu dégenlik xitay we Uyghur nopusi heqqidiki tepsiliy uchurlarni peqet 3-qétimliq nopus tekshürüshtin 7-qétimliq nopus tekshürüshkiche bolghan istatistikidinla tapqili bolghan. Bu istatistikida 1982-yilidin 2020-yilighiche bolghan 38 yilda Uyghurlar nopusi 5 milyon 668 ming 400 adem, xitay nopusi bolsa, 5 milyon 633 ming 600 adem köpeygen.

Emeliyette, xitaylarning 1953-yili Uyghur élidiki omumiy nopusining 6 pirsentni igilishimu, wang jén bashchiliqidiki xitay xelq azadliq armiyesining Uyghur élige tajawuz qilip kirginidin kéyin shekillen'genliki éniq. Eger waqitni 1949-yilidin burun'gha süridighan bolsaq, Uyghur élide xitaylarning nopusi 5 pirsentkimu yetmesliki mumkin. 1953-Yilidiki xitay istatistikisidiki sanliq melumatlarnimu pütünley ishenchlik dep qarighili bolmaydu. Téximu muhimi 1982-yilighiche bolghan ariliqtiki Uyghur we xitay nopusigha da'ir sanliq melumatlarning xitay menbeliride tapqili bolmasliqi yaki xitay teripidin mexpiy tutulushi, nopus mesiliside xitayning semimiyetsizlikini ispatlaydu. 1954-Yili atalmish “Shinjang ishlepchiqirish qurulush bingtüeni” qurulup, arqidinla yeni 1955-yili bingtüenning 5 yilliq pilani (1953-1957) élan qilindi. Mezkur pilanda “Déhqanchiliqni tereqqiy qildurushni merkez qilish, su insha'ati qurulushini aldi bilen tereqqiy qildurush, shimaliy shinjangni nishan qilip tereqqiy qildurush, dölet igilikidiki déhqanchiliq meydanlirini qurushni tézlitish” lar qarar qilindi. Bingtüen shinjang Uyghur aptonom rayonluq hökümetke qaraydighan organ emes bolup, uni xitay merkiziy hökümiti biwasite bashquratti. Bingtüen'ge bérilgen alahide imtiyazlardin yerlik Uyghurlar nep élishi esla mumkin emes idi. Mushundaq bolushigha qarimay, xitay merkiziy hökümitining küchlük qollishi astida bingtüen Uyghur élining eng yaxshi jughrapiyelik orunlirini, su menbelirini, munbet tupraqlirini igilidi. Hökümetning iqtisadiy we siyaset jehettiki qollishi we yardimi bingtüenning cheklimisiz halda xitay nopusini merkez qilip zoriyishi we küchlinishige asas saldi. Bingtüen ene shu yillarda shendung, xénen, xébéy, gensu, jyangsu, shangxey, tyenjin qatarliq jaylardin “Chégra rayonlargha yardem bergüchi yashlar” namida xitay aqqunlirini yötkeshni bashliwetti.

Uyghur kishilik hoquq qurulushining bu heqtiki doklatida, bingtüenning Uyghur iligha keng kölemde nopus yötkesh netijiside Uyghurlar nopusi aziyip mangghanliqi؛ netijide 1964-yili ikkinchi qétimliq memliketlik nopus tekshürüshte, Uyghurlar nopusi rayon nopusining 75 pirsentini igileydighan halettin, 55 pirsentini igileydighan haletke chüshüp qalghanliqi؛ xitaylar omumiy nopusning 6 pirsentni igileydighan halettin, 33 pirsentini igileydighan haletke köpeygenliki؛ 1982-yilidiki 3-qétimliq memliketlik nopus tekshürüshide bolsa, Uyghurlar nopusi téximu aziyip, omumiy nopusning aran 45 pirsentini igileydighan ehwalgha chüshüp qalghanliqi, xitay nopusining bolsa pütkül rayon nopusining 40 pirsentini igileydighan derijide köpeygenliki körsitilgen. Xelq'ara kommunizm qurbanliri xatire fondining tetqiqatchisi adriyan zénzmu 2021-yili Uyghurlar nopusining aziyip kétishige da'ir tetqiqat doklatini élan qilghanidi. Uning doklatida Uyghur qatarliq milletler nopusining xitayning mejburiy tughmas qilish, öltürüsh, ghayib qilish, lagérlargha qamash qatarliq türlük siyasetliri tesiride 2040-yiligha barghanda 4.5 Milyon etrapida azlap kétidighanliqini otturigha qoyghanidi.

AFCL

AFCL Uyghurlar nopusigha da'ir téximu tepsiliy uchurlarni bilish üchün, Uyghur élining nopus qurulmisidiki özgirishlerge da'ir sanliq melumatlar üstide izden'gen. Bu izdinish dawamida “1949-Yilidin 2009-yilighiche bolghan az sanliq milletlerning tereqqiyat doklati” ni körüp chiqqan. Mezkur doklat shinjang xelq neshriyati teripidin neshr qilin'ghan. Doklatning aptori wu fuxu'en bolsa eyni yillarda shinjang ijtima'iy penler akadémiyesining bashliqi we xitaydiki dangliq shinjang tarixiy tetqiqatchisidur. Mezkur doklat hetta xitayning “Xitay kommunist partiye tarixiy tetqiqati” dimu teshwiq qilin'ghan. Shunga AFCL bu doklattiki sanliq melumatlarni xitay hökümiti étirap qilidighan ishenchlik sanliq melumat dep qarighan. Bu doklatta xatirilinishiche, 1949-yilidin 2007-yilighiche Uyghur élidiki Uyghurlarning nopusi eslidiki 3 milyon 291 ming 100 din, 9 milyon 650 minggha yétip, 2.93 Hesse köpeygen. Lékin xitaylarning nopusi bolsa, eslidiki 290 mingdin 2007-yilida 8 milyon 293 ming 300 ge yétip, 28.31 Hesse köpeygen. Yeni AFCL bu sanliq melumatlardin 1949-yilidin 2007-yilighiche bolghan ariliqta, xitaylar nopusining köpiyish nisbitining Uyghurlarningkidin nechche on hesse téz dep qarighan.

AFCL Yene xitayning nopusluq uchur wasitiliride élan qilin'ghan doklatlardiki Uyghur élidiki xitay we Uyghurlarning nopusigha da'ir uchurlarnimu tekshürgen. Yeni, xitayning “Yer shari waqti géziti” de élan qilin'ghan “2021-Yilliq doklat” ning in'glizche nusxisida 6-nöwetlik we 7-nöwetlik memliketlik nopus tekshürüsh netijiside, Uyghur élidiki xitaylar nopusining éshishi 24.66 Pirsent, Uyghurlar nopusining éshish nisbiti bolsa 16.2 Pirsent bolghanliqi élan qilin'ghan. Démek AFCL bu doklatqa asasen, Uyghurlar nopusining éshish nisbitining nöwette yenila xitaylarningkidin köp töwenlikini körüwélishqa bolidighanliqini otturigha qoyghan.

 Derweqe, Uyghur ilida Uyghurlar nopusining eslidiki omumiy nopusning 75pirsentidin köp nisbetni (yeni, xitay istatistikisi boyiche) igilishidek halettin, nöwettiki 46 pirsentni igileydighan haletke chüshüp qélishi sewebsiz emes. Xitay nopusiningmu eslidiki, yeni 1949-yilidiki Uyghur éli nopusining 5 pirsentini igileydighan halettin, bügünkidek 40 pirsenttin köp nisbetni igileydighan haletke kélishi bir tasadipiyliq emes! eger Uyghurlar nopusining téz sür'ette aziyiwatqanliqining sewebi üstide izdinish toghra kelse, aldi bilen xitayning Uyghurlargha qaratqan siyasitining esli mahiyitige bashtin tartip qayta qarap chiqishqa toghra kélidu. Bolupmu Uyghur irqiy qirghinchiliqi dunyagha ashkarilan'ghan 2017-yilliridin buyan xelq'araliq Uyghur tetqiqatchilirining Uyghur nopusigha da'ir doklatlirining xitay teripidin qandaq shekilde inkar qiliniwatqanliqi diqqet qilishimizgha erziydu. Téximu muhimi, xitay da'irilirining öz jinayetlirini yoshurushta izchil halda Uyghurlar nopusini kozir qilishi, nopusqa da'ir melumatlarni tekrar burmilap, köz boyamchiliq qilishi, Uyghurlarning nopus mesilisi heqqide izdinishning Uyghur irqiy qirghinchiliqini tekshürüshte téximu muhim ehmiyetke ige ikenlikini körsitidu.

[Eskertish: obzordiki köz qarashlar aptorning özige tewe bolup, radiyomizgha wekillik qilmaydu]