Uyghurlarning öy-makanlirini mejburiy tartiwélishning arqisidiki sirlar

Yamaliq téghidiki oy-makani chéqiwétilgen Uyghurlar oyliridiki mal-mülüklirini éliwélishqimu ülgürelmey qalghan. 2010-Yili, ürümchi.

Yéqinda Uyghur ziyaliysi abduweli ayupning X qatarliq ijtima'iy taratqularda hembehirligen bir qisqa widiyoluq körünüshi keng tarqilip, küchlük inkas qozghidi. Qeshqerde tartilghan bu sin körünüshide, xitaylarning zomigerlik bilen Uyghurlarning öy-makanlirini tartiwélish qilmishidin bir ariye körsitilgen.

Esli menbesi xitayning “Dowyin” supisi bolghan bu qisqa sin körünüshide, elpazi yaman bir xitay erning qopalliq we zomigerlik bilen bir Uyghur ayalni öyidin qoghlap chiqiriwatqanliqi, Uyghur ayalning öyini saqlap qélish üchün jan-jehli bilen tirkishiwatqanliqi körsitilgen.

Közetküchilerning diqqitini tartqan bu qisqa sin körünüshi, özlirining eslidiki öy-jayliridin mehrum qalghan Uyghurlarning nöwette mejburiy köchürülüp barghan öyliridinmu qoghliniwatqanliqi, her waqit köchmen xitaylarning heywisige uchrap turidighanliqi, hayatining héchqandaq kapaletke ige emeslikini körsitip bergen.

Ilgiri Uyghurlarning öyliri bingtüenning yer igilishi, atalmish “Yer tewreshke chidamliq öy” qurulushi, “Kepilik mehellilerni chéqip özgertish qurulushi” dégendek bahanilerde chéqilip, zéminliri tartiwélin'ghan bolsa؛ kéyinki waqitlargha kelgende xitayning Uyghur élida dawam qiliwatqan chong tutquni dawamida nurghun Uyghurlar a'ile boyiche tutqun qilinip, ularning öy-makanliri musadire qilin'ghan yaki xitay köchmenlirining ishlitishige bérilgenliki melum.

Xitayning Uyghur élining jenubini xitaylashturush qedimini tézlitishi netijiside Uyghurlarning en'eniwi mehelliliri chéqilip, kent we yézilar boyiche mejburiy köchürülgen. Ular pütün mehelle boyiche, xitayche turmush usuligha layiqlashturup serengge qépidek yasalghan we yuqiri téxnikiliq teqib sistémisi orunlashturulghan qorshaw tamliq olturaq rayonlirigha köchürülgen. Uyghurlar bu rayonlarda qurulghan xitay zawut-karxanilirida mejburiy emgek qilishqa mejbur bolghan.

Uyghur déhqanlirining öy we térilghu yerlirining hökümet teripidin bu xil usullarda tartiwélinishi, Uyghur déhqanlirini namratliq we béqindiliq halitige duchar qilghan. Bu bir qatar mejburiy tedbirler arqisida Uyghurlar yalghuz öz tupraqlirigha bolghan igidarchiliq hoquqinila emes, belki jama'et we mehellige baghlan'ghan meniwi hayati hemde en'eniwi turmush adetliridinmu mehrum bolghan.

Bu qisqa sinning menbesi we uning arqisidiki sirlar heqqide éniqraq melumat élish üchün, mezkur sin körünüshini ijtima'iy taratqularda hembehirligen abduweli ayupni ziyaret qilduq. Uning qarishiche, bu sin körünüshi xitay hökümitining Uyghurlarni öy-makanliridin mehrum qaldurush arqiliq, ularni salahiyetsizleshtürüwatqanliqidek bir suyiqestni körsitip béridiken.

Derweqe, xitay hökümiti Uyghur élini “Sekkiz chong ishlepchiqirish bazisi” gha aylandurush, shuning bilen birge rayonni muhim déhqanchiliq ishlepchiqirish bazisigha aylandurup, xitayning ashliq we yémeklik teminlesh bixeterlikige kapaletlik qilish istratégiyesini otturigha qoyghanidi. Yéqinqi mezgilde tarim wadisidin ibaret déhqanchiliqqa eng mas kélidighan, munbet tupraqqa ige we nopusining 90 pirsenttin köp qismini Uyghurlar teshkil qilidighan jenubtiki 3 wilayet bir oblastta, xitayning jiddiy xitaylashturushni yolgha qoyuwatqanliqi melum.

Uyghur aptonom rayonluq partkomning sékrétari ma shingrüy 15-séntebir cherchende, rayonning bayliq ewzelliklirini toluq jari qildurush, yer bayliqidin ünümlük paydilinish, térilghu yer kölimini yenimu kéngeytish qatarliq körsetmilerni bergenliki, xitay da'irilirining rayonda keng kölemlik déhqanchiliq igilikini tereqqiy qildurush pilanini ashkarilighanidi. Bu emdilikte ghayet zor türkümdiki xitay köchmenlirining déhqanchiliq qilish bahaniside Uyghur élining jenubida yerlishishige shara'it hazirlawatqanliqidin bésharet bermekte.

Abduweli ayup X te hembehirligen qisqa sin körünüshige yawropadiki musteqil tetqiqatchi niyrula elima (Nyrola Elima) mu inkas qayturghan. U özining X hésabida bu sinni hembehirlep mundaq dep yazghan: “Bu widiyoda xitay emeldar bu ayalni öyidin qoghlidi we ‛yoqal‚ dégen ibarini ishletti. Hökümet teripidin olturaq öylerge köchürülgen Uyghurlarning barliq heriketliri qattiq nazaret astida bolidu. Bu xil köchüsh türide Uyghurlarning zémini, öyi we hayati kontrolluqqa élinidu. Bu olturaq öyler ularning emes, ular dawamliq qoghlap chiqirilip tehditige duch kélidu”.

Niyrula elima ziyaritimizni qobul qilip, özining del Uyghurlarning öy-makanliridin mehrum qaldurulushi témisida tetqiqat élip bériwatqanliqini bildürdi. Uning qarishiche, xitay hökümitining Uyghurlarni yéngi olturaq mehellilerge köchürüsh istratégiyesi ularning Uyghurlargha élip bériwatqan irqiy qirghinchiliq siyasiti bilen parallél halda kücheytilgen iken.

Amérikadiki musteqil közetküchilerdin tunggan ziyaliysi ma jü ependining qarishiche, xitayning Uyghur diyarida dawam qiliwatqan Uyghurlarni yer-zémindin mehrum qaldurush siyasiti, xitayning Uyghur diyarini mustemlike qilish, Uyghur xelqini éritip yoq qilishni öz ichige alghan irqiy qirghinchiliq siyasitining bir parchisi iken. U bu heqtiki qarashlirini mundaq bayan qildi:

 “Ilgiri xitaylarning zomigerlik bilen Uyghurlarning öy makanlirini tartiwélishi, xitayning Uyghur diyarini ishghal qilghandin kéyin qurulghan bingtüenning kéngeymichilikide eng gewdilik bolghanidi. Ular xitay hökümitining mustemlike siyasitidin paydilinip, Uyghur élining eng munbet, eng bay yer-zéminlirigha ige boluwalghanidi. Hazirqi ehwalgha qaraydighan bolsaq, xitay hökümiti Uyghurlarni yiltizidin, yeni öy-makanliridin köchürüp tarqaqlashturmaqta. Ularning öz zéminigha en'eniwi hayatigha bolghan baghlinishini üzüp tashlimaqta. Eng rezil teripi shuki, xitay kommunist hökümiti bu xil ashkara mustemlikichilik siyasitige ‛bay qilish‚, ‛namratliqtin qutuldurush‚ dégendek chirayliq isimlarni qoyup perdazlimaqta. Bu xil tedbirler bir tereptin xitay köchmenlirining sherqiy türkistan'gha yerlishishini ilgiri sürse, yene bir tereptin Uyghurlarni öysiz, makansiz, yashashqa mejbur qilmaqta. Aqiwette ularni jan béqish üchün xitay ölkilirige sersan-sergerdan bolup kétishke qistimaqta. Men buni xitay hökümitining Uyghurlarni éritip yoq qilish siyasiti, yeni irqiy qirghinchiliqining dawami dep qaraymen”.

Musteqil tetqiqatchi niyrula elima yene nöwette xitay kompartiyesining bir tereptin, xitay köchmenliri arqiliq rayondiki emgek küchini toluqlash؛ yene bir tereptin, özining iqtisadiy kirizisni hel qilish üchün yuqiriqidek usullar arqiliq Uyghur rayonini, bolupmu Uyghurlar asasliq nopusni teshkil qilidighan jenubni toluq xitaylashturush siyasitini kücheytiwatqanliqini bildürdi. U yene xitayning Uyghurlarni yer-zéminliridin ayrip, ularning dini étiqadi, medeniyiti we milliy kimlikini suslashturup, axirida pütünley yoqitishni meqset qiliwatqanliqini ashkarilash üchün, bu ehwallarni höjjetlik halda doklatlashturushning texirsizlikini tekitlidi.