“уйғур пахтиси” ға аит җинайәтләр әнглийә алий сотидин орун алди

Уйғур дияридики ирқий қирғинчилиқниң бир муһим мәзмуни болған мәҗбурий әмгәк һадисиси пахта ишләпчиқиришида әң еғир болуп, буниң көплигән истемалчиларни өзлириму туймиған һалда бу җинайәтләргә шерик қилип қоюватқанлиқи йеқинқи йиллардин буян көп қетим тәкитлинип кәлмәктә. Әмма бу һәқтики реаллиқ мәлум болғандин кейинму көплигән дуняви маркиларниң иқтисадий җәһәттики мәнпәәтни чиқиш қилған һалда “җинайәткә шерик” дәп қариливатқан “уйғур пахтиси” дин өзини тарталмаслиқи буниң нөвәттә бир җиддий мәсилигә айлинип қалғанлиқини көрситип бериватқанлиқи мәлум. Әнә шу хил реаллиққа қарши туруш мәзмунидики йәнә бир күчлүк қәдәм йеқинда әнглийәдә вуҗудқа чиқти.

Дуня уйғур қурултийи (д у қ) вә “дуняви қануний һәрикәтләр тори” (GLAN) адвокатлиқ ширкити бирликтә әнглийә алий сотиға йоллиған “уйғур пахтиси” ниң әнглийәгә киришини чәкләш һәққидики әрзнамә йеқинда рәсмий қобул қилинип, буниңға қарап чиқиш мәзмунидики сот гуваһлиқ йиғини 15-майда рәсмий ечилди. .

Бу қетимқи әрзнамә һөҗҗәтлирини тәйярлашқа күч чиқарған шәхсләрдин д у қ ниң әнглийәдики вәкили рәһимә мәһмуд ханимниң билдүрүшичә, 2021-йили ноябирда “дуняви қануний һәрикәтләр тори”, д у қ, уйғур кишилик һоқуқ қурулуши қатарлиқлар бирликтә әнглийә даирилиригә әрзнамә тапшурған. Әрздә уйғурлар дуч келиватқан бастурушларни һөкүмәтләр вә қанун саһәсиниң қирғинчилиқ, дәп етирап қилғанлиқи, буниң әң муһим бир қисми дәл уйғурларниң мәҗбурий әмгики билән чәмбәрчас бағлинип қеливатқанлиқи, шуниң үчүн әнглийә һөкүмитиниң уйғур дияри билән бағлинишлиқ болған пахта мәһсулатлириға чәклимә қоймаслиқ һәққидики қарарини өзгәртиши лазимлиқи муһим нуқта қилинған һалда тәпсилий шәрһләнгән. Һалбуки 2022-йили өктәбирдики алий сотниң икки күнлүк гуваһлиқ йиғинидин кейин 2023-йили январда бу әрзнамә рәт қилинған. Шуниңдин кейин улар қайтидин һәрикәткә өтүп, бу әрзнамини толуқлап техиму мукәммәлләштүргән һәмдә 2023-йили майда бу әрзгә қайтидин қарап чиқиш һоқуқини қолға кәлтүргән. Нәтиҗидә 15-майда бу әрз рәсмий һалда қарап чиқишқа сунулған.

Мәлум болушичә, әрзнамидә уйғур дияридин импорт қилиниватқан пахта мәһсулатлириға чәклимә қоюш мәсилисидә әнглийәниң “дөләтлик җинайәтләр агентлиқи” һәрқайси ширкәтләрниң уйғур мәҗбурий әмгикидин мәнпәәт елиш қилмишини тәкшүрүшниң һөддисидин чиқалмиған, дәп әйибләнгән. Чүнки нәзәрийә җәһәттин алғанда һәрқайси ширкәтләр өзлири импорт қиливатқан пахта мәһсулатлириниң җинайи қилмишлар бәдилигә, йәни уйғурларни мәҗбурий әмгәккә селиш арқилиқ тәйяр болидиғанлиқини билиду. Шундақ болғаникән, уларниң билип туруп бу хил мәһсулатларни әнглийәгә елип кириши җинайәткә шерик болғанлиқ, шуниңдәк мәһсулатларниң ишлиниш җәряни һәққидә “йетәрлик ойлиниш” ниң кәм болуши, дәп қарилиши лазим. Йәнә бир яқтин алғанда, бу һал әнглийәни инсанийәткә қарши җинайәт вә қирғинчилиқ бәдилигә ишлиниватқан мәһсулатлар кәңри елип-сетилидиған “җәннәт” кә айландуруп қойиду.

Әрзнамидә ейтилишичә, бу әһвал маһийәт җәһәттин алғанда җинайәт саһиблириниң җинайи мәбләғни айландуруп пул ююшидин пәрқ қилмайдиған бир қилмиш. Иккинчи түрлүк қилип ейтқанда, бу әһвални мундақ тәсвирләшкә болиду: бир машина ремонтчиси навада зәһәр сатқучиниң өзигә ремонт қилдурған машинисиға ремонт һәққи үчүн төлигән пулниң җинайи йоллардин кәлгән пул икәнликини билип туруп бу пулни қобул қилса у ишчиға һечқандақ мәсулийәт артилмайду; әмма у ремонтчи өзи ремонт қиливатқан машининиң зәһәр әткәсчиси садир қилмақчи болған қатиллиққа ишлитилидиғанлиқини билип туруп уни ремонт қилип бәрсә у һалда ремонтчиғиму тегишлик мәсулийәт артилиду; худди шуниңдәк мәлум бир топ елип топ сатқучи өзи сетивалмақчи болған пахтиниң мәҗбурий әмгәктин кәлгәнликини билип туруп уни сетивалса уму охшашла җавабкарлиққа тартилиду. Уйғур мәҗбурий әмгикигә четишлиқ болған һәмдә характер җәһәттә мушуниңға охшап кетидиған бу мәсилиләр бу қетимқи әрзгә қарап чиқиш сотида тилға елинған муһим темиларниң бири болди.

Бу қетимқи әрзнамини тәйярлаш хизмити көплигән саһәләрниң һимайиси вә қоллишиға муйәссәр болғанлиқи мәлум. Әнглийә һөкүмитиниң ички вә ташқи җәһәттики чириклик саһәсидә ‍ойниған ролиға баһа берип келиватқан “чириклик нуқтилири” тори бу әһваллардин хәвәрдар болғандин кейин буниңға актиплиқ билән қол тиқип, бу әрзнаминиң қобул қилинишиға паал һәмкарлашқан. Мәзкур тәшкилатниң баш директори, доктор сузан хавлей (Susan Hawley) бу һәқтә тохтилип “биз д у қ вә ‛дуняви қануний һәрикәтләр тори‚ башлиған бу бу дәва иши әнглийәниң һөкүмәт системиси үчүн зор әһмийәткә бир қәдәм болғанлиқи үчүн униңға қол тиқип арилишишни қарар қилдуқ. Чүнки алдинқи қетимлиқ рәт қилиш һөкүми давамлиқ күчкә игә болса у һалда әнглийә қанун системисиниң җинайәтләргә бағлинишлиқ қилмишларни тәкшүрүши вә пул ююшқа қарши туруш иқтидарини еғир зиянға учритиду” дәйду. “уйғур пахтиси” ни чөридигән һалда давам қиливатқан бу хилдики “ширкәтләрниң пул ююши” мәсилиси сотниң алди-кәйнидә бирдәк тәкитлинип кәлгән муһим нуқтилардин болғанлиқи үчүн “дуняви қануний һәрикәтләр тори” ниң алий адвокатлиридин дербила миногу (Dearbhla Minogue) бу һәқтики зияритимизни қобул қилғанда бу һәқтә қисқичә чүшәнчә берип өтти.

“бу қетимқи әрз бәкму муһим. Чүнки буниңда қанун даирилириниң уйғур мәҗбурий әмгикигә охшаш кишилик һоқуқ дәпсәндичилики бәдилигә ишләнгән мәһсулатларни импорт қиливатқан ширкәтләрни тәкшүрүшигә оңайлиқ яритилиду. Әгәр биз бу қетимлиқ дәвада йеңип чиқсақ у һалда техиму көп ширкәтләрниң җинайи җавабкарлиқини сүрүштә қилишқа йол ечилиду. Шуниңдәк әнглийәдики пул ююш қилмишлирини тәкшүрүшкиму пайдилиқ болиду. Немишқа дегәндә пул ююш васитиси яки шәкли арқилиқ қолға кәлгән мәһсулатлар, мәсилән, уйғурларниң мәҗбурий әмгикидин кәлгән пахта мәһсулатлириниң әнглийәгә импорт қилинишиниң өзиму бир җинайәт. Шуңа биз бу қетимлиқ дәвада бу қилмишниң шәкли өзгәргән пул ююш болидиғанлиқини алаһидә әскәрттуқ.”

Рәһимә ханимниң билдүрүшичә, бу қетимлиқ әрзгә қарап чиқишта әнглийә “җинайи ишлар агентлиқи” му раврус тәйярлиқ қилған. Шуниңдәк бу давада утуп чиқишқа зор күч аҗратқан. Бундақ әһвалда сотниң һөкүмиму кәскин талаш-тартишлар арқилиқ мәлум болидикән. Навада улар бу сотта йеңип чиқалиса бу дәрвәқә тарихтики бир зор ғәлибә болуп қалидикән.

Дәрвәқә бу сотниң қандақ һөкүм чиқириши көп тәрәплимә амилларға бағлиқ болуп, һазирқи әһвалда бу тоғрисида кесип бирнәрсә дегили болмайду. Әмма сот җәрянида уйғурлар үчүн адвокатлиқ қилған дербила ханимниң билдүрүшичә, сот наһайити ‍оңушлуқ давам қилған. Шуңа улар бу җәһәттә йәнила үмидварлиқтин вазкәчмәйдиғанлиқини алаһидә тәкитләйду. Зияритимиз җәрянида у бу һәқтә мундақ деди.

“мән гуваһлиқ сотини наһайити яхши давам қилди, дәп қараймән. Сотчиларму биз оттуриға қойған нуқтиларни наһайити зор қизиқиш билән аңлиди, шуниңдәк бу һәқтә көплигән кәскин соалларни сориди. Шуңа биз бу қетимлиқ муназиридин хелила мәмнун. Шуңа бу қетимлиқ сот гуваһлиқидин яхши бир нәтиҗә чиқиду, дәп ишинимиз. Навада шундақ болуп биз йеңип чиқсақ у һалда ‛җинайи ишлар агентлиқи‚ниң әнглийә импорт қиливатқан пахта мәһсулатлириниң мәҗбурий әмгәк арқилиқ вуҗудқа кәлгәнликидәк реаллиқни тәкшүрүш қилмишини қанунсизлиқ билән рәт қилғанлиқи җакарлиниду. Биз мушундақ бир нәтиҗиниң вуҗудқа келишидин үмидвармиз.”

Әнглийә тарихидики тунҗи қетимлиқ һадисә болған бу қетимлиқ сот гуваһлиқи һәрқайси ахбарат васитилириниңму зор диққитини қозғаватқан болуп, бу қетимлиқ гуваһлиқ муназирисиниң қандақ һөкүм билән ахирлишиши көплигән кишиләр көңүл бөлүватқан темилардин болуп қалмақта.