Türkiye parlamént ezasi doghan békin: “27 Yil burunqi ghulja qetli'ami bügün Uyghur qirghinchiliqigha aylandi”

Dunya Uyghur qurultiyi, Uyghur akadémiyesi we sherqiy türkistan tetqiqat wexpisi qatarliq teshkilatlar birliship, enqerede “5-Féwral ghulja qirghinchiliqi” ning 27 yilliqini xatirilesh pa'aliyiti ötküzdi.

Enqerening merkizidiki Uyghur tetqiqat inistitutining zalida ötküzülgen bu xatirilesh pa'aliyitide söz qilghan “Yéngi refah” partiyesining mu'awin re'isi, parlamént ezasi doghan békin ependi, buningdin 27 yil burun yüz bergen ghulja qetli'amining bügünki künde Uyghur qirghinchiliqigha aylan'ghanliqini, pütün dunya döletlirining heriketke kélip, bu qirghinchiqini toxtitishi kéreklikini tekitlidi.

Mezkur xatirilesh pa'aliyitini uyushturghan 3 organ'gha wakaliten Uyghur akadémiyesining bash katipi abdulhemid qaraxan ependi metbu'at bayanatini oqup ötti: “Xitay, sherqiy türkistanliqlargha qarita sistémiliq halda irqiy qirghinchiliq élip barmaqta. Bügünki kündimu jaza lagérliri arqiliq Uyghurlarni asas qilghan sherqiy türkistandiki türkiy xelqlerge qaritilghan irqiy qirghinchiliq siyasiti dawam qilmaqta. Xitay da'iriliri buningdin 27 yil burun, yeni 1997-yili 2-ayning 5-küni ghuljada tinch namayish ötküzgen yüzligen Uyghurni qetli qilghan idi. 5-Féwral, Uyghur hazirqi zaman tarixida chongqur iz qaldurghan untulmas bir kündur. Insaniyetning we medeniyetning düshmini bolghan xitay kompartiyesi heqiqiy yüzini ashkarilighan kündur.”

RFA/Erkin Tarim

Uyghur akadémiyesining bash katipi abdulhemid qaraxan ependi, mezkur bayanatta yene munularni tekitlep ötti: “Sherqiy türkistanda irqiy qirghinchiliq hélihem dawam qiliwatqan bügünki künde, xitayning bu basturush siyasitini 10 döletning parlaménti ‛irqiy qirghinchiliq‚ dep étirap qildi, lékin nurghun döletler, bolupmu türk we islam döletliri téxiche bu mesilide sükütte turmaqta. 3 Milyondin artuq Uyghur we bashqa türkiy xelqler hélihem jaza lagérlirida turmaqta. Biz sherqiy türkistanliq bolush süpitimiz bilen xitayning bu lagérlarni derhal taqishini, türkiye bashchiliqidiki türk döletlirining Uyghurlargha ige chiqishini telep qilimiz.”

Arqidin parlamént ezasi doghan békin ependi söz qildi. U, mundaq dédi: “Sherqiy türkistan bizning qanighan yarimizdur. U peqet islam dunyasiningla emes, belki pütün dunyaning qanighan yarisidur. Epsuski, xitay kéyinki yillarda téximu zor jasaret bilen lagér qurup, milyonlighan Uyghurni lagérlargha solap, iskenje we öltürüsh arqiliq, ghulja qetli'amini pütün sherqiy türkistan'gha kéngeytti. Nöwette Uyghurlargha qarita pütkül millet gewdisi bilen irqiy qirghinchiliq élip barmaqta. Xitay sherqiy türkistanda irqiy qirghinchiliq élip béripla qalmay, belki bir milletning medeniyitini, tilini we dinini yoq qilishqa urunmaqta. Epsuski, buninggha qarita nurghun döletler sükütte turmaqta. Sherqiy türkistan yer asti we yer üsti bayliqliri bilen istratégiyelik orni nahayiti muhim bir tupraq. Sherqiy türkistan, xitayning ‛bir belwagh bir yol‚ qurulushining tügüni bolghachqa, xitay Uyghurlarni pütünley assimilyatsiye qilishqa urunuwatidu.”

U sözide, Uyghur irqiy qirghinchiliqini türkiye parlaméntida otturigha qoyushqa tirishiwatqanliqini, eslide türkiye hökümitining Uyghurlargha ige chiqishi kéreklikini, epsuski hazirqi hökümetning bundaq bir siyasiti yoqluqini tekitlep ötti.

Mezkur pa'aliyetke qatnashqan “Iyi” partiyesidin bolghan parlamént ezasi fahrettin yoqush ependimu söz qilip mundaq dédi: “Sherqiy türkistanning musteqilliq mesilisi eng az yüz yilliq tarixqa ige. Eslide sherqiy türkistan mesilisi islam we türk dunyasiningla emes, belki insaniyetning mesilisidur. Yüz yildin köprek waqittin buyan, Uyghur türkliri zulum astida yashimaqta. Kéyinki yillarda bu zulum irqiy qirghinchiliqqa aylandi. Bu pütün dunya döletlirigimu melum. Epsuski, dunya buninggha qarita küchlük inkas qayturulmaywatidu. 5-Féwral ghulja qirghinchiliqi türk dunyasining eng échinishliq bir künidur. Ghulja qirghinchiliqi bundin 27 yil burun meydan'gha kelgen bolup, yüzligen kishi öltürülgen idi. Türkiyediki sherqiy türkistan ammiwi teshkilatliri uzun yillardin buyan sherqiy türkistanliqlarning peryadini anglitishqa tirishmaqta. Men parlamént ezasi bolup wezipe ötigen waqtimda izchil halda Uyghur irqiy qirghinchiliqni anglattim. Bu heqte qarar layiheliri sun'ghan bolsaqmu ret qilindi. Biz türk milliti bolush süpitimiz bilen buni untumaymiz we her waqit xitaydin buning hésabini soraymiz.”

2-Ayning 5-küni enqerede ötküzülgen bu xatirilesh pa'aliyitide “5-Féwral ghulja qirghinchiliqi” ning kélip chiqish sewebliri, échinishliq jeryani we bu heqte yéngidin otturigha chiqiwatqan melumatlar otturigha qoyuldi. Mezkur yighinda d u q ning mu'awin re'isi doktor erkin ekrem ependi, enqere uniwérsitétining proféssori, Uyghur tarixi tetqiqatchisi sa'adettin gömech ependi we haji bayram weli uniwérsitétining proféssori enwer aydoghan ependilermu söz qildi.

1997-Yili yüz bergen “5-Féwral ghulja qirghinchiliqi” ning sin'alghu körünüshi öz dewride türkiyediki ATV qanilida körsitilgendin kéyin türkiyening istanbul we enqere sheherliride minglighan kishi qatnashqan naraziliq namayishliri ötküzülgen idi. Mezkur sin'alghu körünüshi yawropa döletliridimu körsitilgendin kéyin, xelq'ara kechürüm teshkilatigha oxshash kishilik hoquq teshkilatliri Uyghurlar toghrisida mexsus doklatlar teyyarlighanidi. Mutexessisler, “5-Féwral ghulja qirghinchiliqi” ning sherqiy türkistan dewasini türkiyede we pütün dunyada yuqiri pellige kötürgenlikini, bolupmu sherqiy türkistan mesilisining xelq'aralishishini tézletkenlikini ilgiri sürmekte.