En'gliyediki sayahet shirket xadimining Uyghur irqi qirghinchiliqini qollishi qattiq eyibleshke uchridi

Washin'gtondin muxbirimiz uyghar teyyarlidi
2025.01.09
sotsiyalizm-dotliri-doklat-01 En'gliyediki “Sotsiyalistik xitayning dostliri” (FOSC) özlirining Uyghur éli sayahiti toghruluq londonda doklat bériwatqan körünüsh. 2024-Yili 19-noyabir, london
Youtube/@FriendsofSocialistChina

Xitay hökümiti, Uyghur élige xelq'araliq sayahetchilerni qiziqturush üchün en'gliyediki “Sotsiyalistik xitayning dostliri” guruppisini öz ichige alghan yawropa döletliridiki sayahet shirketliridin sayahet teshkilligüchi we sayahet rehberliridin bolup 80 kishining chiqimini kötürüp Uyghur élige teklip qilghan. En'gliyediki “Sotsiyalistik xitayning dostliri” (FOSC) özlirining Uyghur éli sayahiti toghruluq londonda doklat bérip, xitayning Uyghur élidiki basturushi we irqi qirghinchiliq siyasitini aqlighan. Uyghur éli weziyitini yéqindin közitiwatqan tetqiqatchi we analizchilar yuqiridiki kishilerning xitay hökümitining Uyghur, qazaq we bashqilargha qarshi élip barghan irqi qirghinchiliq we insaniyetke qarshi jinayitige shérik boluwatqanliqini ilgiri sürmekte.

Gherbtiki téximu köp sayahet shirketlirining Uyghur élige sayahet teshkillishini righbetlendürüsh we teshwiq qilish üchün xitay da'iriliri teripidin bu rayon'gha teklip qilin'ghan yüzlerche sayahet teshkilligüchi we sayahet rehberlirining ichide en'gliye sayahet shirketliridin xadimlarmu bolghan. En'gliyediki xitayni qollaydighan “Sotsiyalistik xitayning dostliri” namliq teshkilatning “Shinjangdin qaytip kelgendin kéyinki doklati: “Yéngiliq yaritish we köp xilliqning birinchi qoldin bayani” Mawzuluq bolup, ular teshkilligen bu söhbet yighinida bir xadim Uyghur élining “Köp xilliqi” we “Güllinish” ni maxtap kökke kötürgen. Bu söhbet yighini “Sotsiyalistik xitayning dostliri” teripidin yutubqa quyulghan.

En'gliyediki chong sayahet shirkitining sayahet teshkilligüchisi we “Sotsiyalistik xitayning dostliri” teshkilati ezaliridin deywid pit (David Peat) yawropadiki yette dölettin kelgen 80 sayahet wakaletchisi bilen bille xitay da'iriliri teripidin Uyghur élige “Tonushush sayahiti” ge teklip qilin'ghan. Bulardin sekkiz kishi en'gliyedin qatnashqan. Deywid pit u pa'aliyette söz qilip, bu xil sayahetning sayahet teshkilligüchilerning “Tétip béqish, sinash we Uyghur rayonigha tetilge bérishni arzu qilghan kishilerge qaysi yerlerni körüsh we qaysi mehsulatlarni élishni tewsiye qilish” pursiti ikenlikini chüshendürgen. U yene Uyghur élidiki bixeterlik weziyitining “Azdur-köptur yawropadiki herqandaq sheherge oxshash” ikenlikini otturigha qoyghan. Halbuki, xelq'ara kishilik hoquq teshkilatliri Uyghur élide keng kölemlik nazaret qilish, tutqun qilishning mewjut ikenlikini we birqanche milyon Uyghur, qazaq we qirghiz qatarliq musulman türkiy xelqining türmige tashlan'ghanliqini ispatlighanidi.

Uyghur kishilik hoquq qurulushining tetqiqat diréktori, “Irqiy qirghinchiliq sayahiti: sherqiy türkistandiki xelq'ara sayahet shirketliri” namliq doklatning aptorliridin doktor hénrik shajiwiski (Henryk Szadziewski) bu heqtiki ziyaritimizni qobul qilip, l “Sotsiyalistik xitayning dostliri” teshkilligen bu pa'aliyetning mezmuni we deywid pitning yuqiridiki sözlirige jiddiy inkas qayturup mundaq dédi:

 “Sotsiyalistik xitayning dostliridin Uyghur rayonini ziyaret qilghandin kéyinki tesiratini doklat qilishni telep qilin'ghan. Sotsiyalistik xitayning dostliri guruppisi en'gliyediki bir mektepte doklat bergen. Buninggha bir kichik eslihe, yeni teshkilat sahibxaniliq qilghan. U en'gliyediki tesiri intayin küchlük bolmighan bir guruppidek qilidu. Shunga ular Uyghurlar heqqide mutexessis emes. Bular heqiqiy tekshürüsh we tetqiqat élip barmighan. Uyghur tilinimu bilmeydu. Ularning mutexessisliki ularning idé'ologiyesi yaki sotsiyalizmgha bolghan étiqadidin kelgen. Shunga ular bir tereplime qarashni otturigha qoyghan. Buningdiki meqset, bu guruppilar xitayning uchurlirini yéyish üchün xitay kompartiyesi teripidin bu ishqa qobul qilin'ghan. Xitay oxshimighan usullar arqiliq teshwiqatlirini tarqitishqa urunuwatidu. Uning bir usuli bolsa, özining supilirining chet ellerde pash bolushi yaki ishenmesliki sewebidin, chet elliklerni Uyghur rayonigha teklip qilip, ulargha bu rayonning yasalghan yüzini körsitip, ularning öz döletlirige qaytqandin kéyin xitay üchün ijabiy doklatlarni bérishini qolgha keltürüshtur. Xitay döliti démekchi bolghanlirini özliri démey bu wakaletchiler, yeni sotsiyalistik xitayning dostlirini ishlitip ular arqiliq deydu. Bu shexslerning siyasiy idiyewi meydani sewebidin bir tereplime qarashliri bar. Rastini éytsaq, bu yerde bérilgen doklat bilen xitay hökümitining Uyghur rayoni heqqide sözlewatqanlirining mezmuni we usulida oxshashliq bar”.

Amérikidiki rend siyaset tetqiqat merkizi (RAND Corporation) istratégiye we xewpsizlik mutexessisi doktor raymond ko (Raymond Kuo) Uyghur élide boluwatqanlarning özige sowét ittipaqining teshwiqat pa'aliyiti üchün qurughan ‛potémkin kentini‚ (Potemkin village) ni eslitidighanliqini körsitip, xitay kommunist partiyesining Uyghur élide yüz bériwatqanlarni yoshurup, Uyghur élige barghan sayahetchilerge heqiqiy yerlerni emes, özgertilgen saxta yerlerni körsitidighanliqini ilgiri sürdi. U mundaq dédi:

“Bu manga sowét ittipaqining teshwiqat pa'aliyiti üchün qurulghan ‛potémkin kenti‚ (Potemkin village) ni eslitidu. Sowét ittipaqi saxta kentlerni qurup, sirttin kelgenlerge u yerde hemme ishning normal we yaxshi ikenliki sözligen. Nurghun kishiler buninggha baha bergen. Xitay hökümiti yerlikning qerz mesilisi hel qilip yerliktin kelgen bésimni azaytish we xamchotni tengpunglashturushigha türtke bolush, shuning bilen bir waqitta Uyghur rayonida hemme ishning jayida, normal ikenlikini bayan qilish üchün buni qiliwatidu. Méningche xitay teshkilligen bu pa'aliyetke qatnashqan kishilerning beziliri xitayning menpe'eti üchün ishleydighan ‛erzan bahaliq exmeq‚ lerdur”.

Deywid pit yene u özining musulmanlarning muqeddes jayliri we meschitlirini ziyaret qilishqa élip bérilghanliqini, bu rayonning köp xilliqi we inaqliqini, shundaqla xitayning Uyghur miraslirini saqlap qalghanliqini maxtighan. Halbuki, xelq'araliq közetküchilerning pikri we sün'iy hemrah arqiliq tartilghan süretlerge qarighanda, minglighan meschit we bashqa diniy sorunlar yoq qilin'ghan yaki buzulghan. Awstraliye istratégiyelik siyaset tetqiqat instituti (ASPI) élan qilghan 2020-yilliq doklatta, xitay hökümitining 2017-yilidin buyan Uyghur rayonida texminen 16 ming meschitni chéqip tashlighanliqi yaki buzuwetkenliki élan qilin'ghanidi. Bu pa'aliyette deywid pit bu doklatlarni gherbning saxtiliqi dep teswirligen. U “Shinjanggha qaritilghan teshwiqat we jaza rayonning tereqqiyatigha buzghunchiliq qilishqa urunushning bir qismi” dégen. U yene: “Bu bir qaltis ish. Bu bek köngüllük. Siz shinjangni ziyaret qiling we u yerde berpa qilin'ghan hayatni körüng” dégen.

U selbiy uchurlar we irqiy qirghinchiliq toghrisidiki eyibleshlerning hemmisini amérikaning oydurup chiqarghanliqini ilgiri sürgen. U Uyghur élide tutup turush merkezlirining yoqluqini, medeniyet merkezlirining buzghunchiliqqa uchurmighanliqini we Uyghur mejburiy emgikining yoqluqini körsetken.

Uyghur éli we xitaydiki aliy mekteplerde oqutquchiliq qilghan amérikaliq antropolog, ma'aripchi doktor filis wokab xanim ziyaritimizni qobul qilip, deywid pitning yuqiridiki sözlirige reddiye bérip mundaq dédi:

“U (deywid pit) bergen doklatida, yéqinqi 50 yaki 60 yilida shinjangda xitay nopusining ghayet zor köpiyishini tilgha élishqa sel qarighan. Démekchimenki, xitaylar xitay hökümiti qollighan yéngi köchmenler pirogrammisining yardimi bilen bu rayon'gha ghayet zor sanda köchüp keldi. U yene xitayning shinjanggha 2000 yil hökümranliq qilghanliqi toghrisida söz qilghan. Elwette, buni xitay menbeliride shundaq deydu. Men sekkiz yil ilgiri (2018-yili) shinjangda yeni sherqi türkistandiki waqtimda, kaméra we bixeterlik xadimliri hemme yerde bar idi. Bixeterlik tekshürüsh ponkiti nahayiti keng tarqalghan. Sheherlerdimu bixeterlik tekshürüsh ponkiti bar idi. Jenubiy yipek yolidiki bezi kichik sheherlerde aylinip yürüsh mumkin emes. Men u yerlerde meschitni ziyaret qilay déginimde meschitlerning hemmisining ishikide qulup bar idi. Mesilen, men qeshqerdiki chong meschit (héytgah jami) ni ziyaret qilghinimda, meschitke kirish üchün heq aldi. U bir muzéy idi. Yeni meschitni muzéygha aylandurghanidi. Men 2018-yili barghanda men meschitlerning keng kölemde taqalghanliqini bayqidim. 1987-Yili shinjanggha tunji qétim barghinimda ehwal undaq emes idi”.

Amérikadiki siyasiy analizchi gordon chang (Gordon G. Chang) Xitay hökümitining shinjangning güzel obrazini yaritishqa orunuwatqanliqini, Uyghur élige sayahet teshkilligüchilerning xitayning irqi qirghinchiliqigha shérik boluwatqanliqini ilgiri sürdi. U mundaq dédi:

“Xitay hökümiti shinjangning güzel obrazini yaritishqa urunuwatidu. Xitay hökümiti u yerde wehshiylik qilmaqta. Özining qilghanlirini aqlash we özini heqliq qilip körsitish üchün bu rayon'gha sayahet teshkillewatidu. Bu sayahetni teshkilligenler shi jinpingning Uyghur, qazaq we bashqilargha qarshi élip barghan irqi qirghinchiliq we insaniyetke qarshi jinayetke shérik boluwatidu. Bu dewrimizning eng éghir jinayitidur”.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.