“Uyghur sen'et körgezmisi” ge yandashqan Uyghur qirghinchiliqi muhakime yighini bashlandi

Ottura asiyadiki eng qedimiy xelqlerdin bolghan Uyghurlar özlirining uzaq tarixida dunya medeniyet xezinisige özlirining köpligen semerilik miraslirini qoshup kelgenliki bilen ortaq étirapqa ériship kelgen. Ene shu durdanilerning biri zamanimizghiche yétip kelgen ming öy resimliride eks etken ressamliq sen'iti bolup, buningda Uyghurlarning xushalliqi, qayghusi, shuningdek hayatqa bolghan türlük arzuliri eks étidu. Bolupmu 2000-yillardin kéyin Uyghur élide tedrijiy yuqiri pellige chiqishqa bashlighan zulum shekilliri Uyghur teswiriy sen'itidimu tégishlik derijide öz eksini tapqan.

Uyghur akadémiyesi sahipxanliqida uyushturulghan “Uyghur sen'et körgezmisi” témisidiki muhakime yighinining 4-dékabirdiki tunji künlük pa'aliyiti “Kommunizm qurbanliri muzéyi” gha orunlashturulghanidi. Yighinda del mushu miraslardin kichikkine örnekler körsitilip, hazirqi Uyghur qirghinchiliqi hemde bu jehettiki tonushni qandaq östürüsh mesilisi nuqtiliq muzakire qilindi.

Yighin riyasetchisi, xarward uniwérsitétining Uyghur tili oqutquchisi gülnar eziz bu heqtiki ehwallar heqqide qisqiche chüshenche bérip ötti. U sözide Uyghur élidiki güzel menzirilerning özi bu jayni dunyadiki eng chirayliq makanning birige aylandurghanliqini, buni Uyghur fotograf ablikim emetning pa'aliyet sorunidiki ékranda körünüp turuwatqan foto süretliridin bekmu roshen körüwalghili bolidighanliqini, emma mushundaq güzel bir makanda hazirmu dawam qiliwatqan qirghinchiliq we zulumlarning bu halgha éghir zulmetning sholisini tashlawatqanliqini alahide tilgha aldi. Yighin zaligha aylandurup tizilghan may boyaq resimlerdin tonulghan Uyghur ressam exmetjan exet, memetjan jüme we gülnaz tursunning wekillik eserliri bolsa bu xil ré'alliqni testiqlighan halda alahide közge tashlinatti.

RFA/Shehrizad

Körgezme üchün tizilghan may boyaq resimlerning addiyla sen'et esiri emeslikini yighinning échilish nutqini sözligen doktor rishat abbas alahide eskertip ötti. Uyghur akadémiyesining re'isi, tébbiy penler doktori rishat abbasning qarishiche, bu resim eserliri öz nöwitide Uyghurlarning mol meniwi bayliqini namayan qilidu, téximu muhimi Uyghurlardiki milliy kimlikni saqlap qélish we zulumgha qarshi turush iradisini eks ettüridu. Shunga hazirmu dawam qiliwatqan qirghinchiliqta bu ré'alliqni tonup yétish hemde qarshiliq rohini kéyinki ewladlargha yetküzüsh, buning üchün emeliy qedem élish téximu muhim.

Ressam exmetjan exet, memetjan jüme we gülnaz tursun shu qatarda ayrim-ayrim söz qilip öz resimliride eks etken mezmunlar heqqide yighin ehlige chüshenche berdi. Qazaqistanda tughulup chong bolghan ressam gülnaz tursun ata-anisining a'ile terbiyeside özidin tolimu uzaq bolghan Uyghur élige bolghan muhebbetni yétildürgen.

Nöwette Uyghur élide qirghinchiliq dawam qiliwatqan bolsimu bu heqtiki tonush we chüshenchiler yéterlik boldi, déyishtin téxi köp uzaq. Amérika hökümiti we bir qisim gherb parlaméntliri bu halni “Qirghinchiliq” dep jakarlighan bolsimu buninggha qarshi élin'ghan konkrét qedemler köp emes. Bu hal amérika qoshma ishtatliri (a q sh) xelq'ara tereqqiyat idarisi (USAID) ning xadimi brayn wot (Brian Vogt) ning bayanliridin alahide orun aldi. Uning qarishiche, Uyghurlar duch kéliwatqan ré'alliq dunyaning bashqa jayliridiki kishilik hoquq depsendichilikige oxshimaydu. Hazir Uyghurlar medeniyet we kimlik jehettin yoqitilish qismitige duch kéliwatidu. Bolupmu Uyghur tilining yoqilishi tebi'iy halda Uyghur kimliki, Uyghur medeniyiti we bashqa sahelerdiki yoqilishqa zor derijide yochuq échiwatidu. Mana mushundaq ehwalda Uyghur akadémiyesining Uyghur tilini qoghdap qélish yolida wujudqa chiqarghan tirishchanliqliri, jümlidin Uyghurche derslik kitab tüzüsh, yash-ösmürlerge ana til terbiyesini omumlashturush, yazliq ana til lagéri teshkillesh qatarliqlar zor ehmiyetke ige.

Ana til toghrisidiki xirislar toghrisida söz bolghanda dréksél uniwérsitétining piroféssori rébekke klosiy xanimmu Uyghur tilini saqlap qélishning muhajirettiki eng muhim xizmetlerdin biri ikenlikini tekitlidi. Uning qarishiche, medeniyetni saqlap qélish üchün til saqlinip qélishi shert. Til eslige kelse medeniyetmu tebi'iy halda eslige kélidu. Shunga muhajirettiki Uyghurlarning a'ilide Uyghurche muhit yaritishi, hakimiyet yar-yölek bolghan axbarat wasitiliri, jümlidin erkin asiya radiyosigha oxshash qanallardin paydilinish, shara'it yar bergen mekteplerde Uyghurche pirogrammilarni tesis qilishi muhim charilerdin hésablinidu.

Uyghur mesilisini xelq'arada téximu köp sahege tonushturush nöwettiki jiddiy xizmetlerning biri, dep qariliwatqan bolup, buning ongushluq orunlinishi axiri siyaset belgiligüchilerge mu'eyyen derijide tesir körsitidu. Kishilik hoquq saheside uzun yil xizmet qilghan doktor sofi richardson xanim bu heqte toxtilip, buningdiki taktika mesilisining eng muhim ikenlikini alahide eskertidu. Uning qarishiche, nöwettiki Uyghurlar mesilisini “Mesilining yiltizi nede? bu néme üchün silergimu muhim?” dégendek so'allargha jawab bérish sheklide tonushturush, shuningdek hökümetlerge we siyasetchilerge Uyghurlarning hazir qandaq telepliri barliqini abstrakt shekilde emes, belki konkrét telep sheklide bildürüsh téximu muhim. Yene bir yaqtin Uyghurlar mesilisini anglitishta yekke halda ish körgendin hemkarliq asasidiki pa'aliyetke yüzlinish téximu ünümlük bolidu.

Uyghur hémayigerliki mesiliside amérika Uyghur birleshmisining re'isi elfidar éltebirmu sofi richardson'gha oxshap kétidighan qarashta bolup, uning pikriche seperwerlik we buningda qollinidighan usullar toghra bolghanda ish ünümi téximu yuqiri bolidu. Uning qarishiche, muhajiret muhitida Uyghur jama'itini seperwer qilishta ulargha Uyghurlar duch kéliwatqan qirghinchiliqning bir pütün kartinisini körsitip bérish, xitayning néme üchün qirghinchiliq qilidighanliqi, xitayning Uyghurlardiki milliy kimlik we milliy medeniyetni tehdit, dep qaraydighanliqi dégenlerni uqushluq we ixcham shekilde bayan qilip bérish zörür. Shu arqiliq xitaylarning neziride “Sherqiy türkistanning bayliqi we jughrapiyelik orni xitay döliti üchün hayat-mamatliq mesile. Bu jaydiki Uyghurlarni toluq yoqatqanda Uyghurlar mesilisi hel bolidu” dep qarilidighanliqini chüshendürüsh, ammigha kolléktip heriket arqiliq ishench tuyghusi ata qilish, buning bilen Uyghur kimlikini janliq terbiye sheklide emelge ashurush qatarliq qedemlerni élish mumkin. Shunga bu sahede köpligen xirislar we qiyinchiliqlar bolsimu buningda bezi utuqlar qolgha keltürülgen: hazir resmiy qanun'gha aylan'ghan ikki layihe buning eng janliq ispati.

Yashlarni mushu yosunda Uyghur dawasigha jelp qilishning misali qatarida ene shu xildiki yashlardin yétiship chiqqan zumret'ay erkinning hayat kechürmishi yighin ehlining diqqitini qozghidi. Hazir d u q ning mu'awin re'isi bolup ishlewatqan zumret'ay erkin muhajiret hayatida ene shu xildiki dawa ishlirigha qiziqish, yashlarni terbiyelesh pa'aliyetlirige ishtirak qilish arqiliq tedrijiy halda Uyghur dawa sépidiki awan'gart küchlerdin bolup qalghan.

Uyghur hémayigerliki ishliridiki qiyinchiliqlardin biri meblegh mesilisi bolup, izden'gende buninggha haman bezi yollar échilidu. Jorj washin'gton uniwérsitétining dotsénti érik shlusél bu heqte söz bolghanda, misal qatarida özlirige teqdim qilin'ghan 950 ming amérika dolliriliq neq pul hediye sommisining bankigha amanet qoyulghanliqi, uning yilliq ösümini Uyghur hémayigerliki ishlirigha serp qiliwatqanliqini sözlep berdi.

Uyghur hémayigerliki muhajirette ene shu xil xirislar we qiyinchiliqlargha duch kéliwatqanda “Uyghurlar bilen dindash bolghan islam elliri néme üchün bu mesilide sükütte?” dégen so'al otturigha chiqidu. Washin'gton shehiridiki “Uyghur tetqiqat merkizi” ning mudiri abdulhakim idrisning qarishiche, axbarat wasitilirini toluq kontrol qiliwalghan islam döletliri xitay bilen bolidighan iqtisadiy alaqisining rawan bolushi üchün Uyghurlar duch kéliwatqan qirghinchiliq toghrisida öz xelqige héchqandaq melumat bermeydu. Islam dunyasining köp qismi hetta xitayning Uyghur élide “Qur'an kerim” ni top-topi bilen köydürüwatqanliqidek paji'edin xewersiz. Mushundaq ré'alliqni közde tutup ular memtimin bughraning “Sherqiy türkistan tarixi” namliq esirini, yene bir qisim tonushturush matériyallirini erebche teyyarlap islam dunyasida tarqatqan.

Ene shu xil pikirler bilen yighinning chüshtin burunqi basquchi ayaghlashti. Yighinning chüshtin kéyinki böliki amérika dölet mejliside dawam qilidighan bolup, buninggha amérika siyasiy sahesidiki on nechche kishining qatnishidighanliqi yighin ehlini hayajan'gha salmaqta idi.