Reychil harris: “Xitay hökümiti Uyghur tarixini xitay tarixigha baghlash üchün Uyghur medeniyet tarixinimu qayta yéziwatidu”

Piroféssor reychil harris (Rachel Harris) “Chégra halqighan muqam” dégen témida léksiye sözlewatidu. 2024-Yili 15-noyabir, en'gliye

En'gliyediki xan jemeti antropologiye instituti 15-noyabir küni dangliq étno-muzikashunas piroféssor jon bilaking (John Blacking) ning sheripige atap “Bilaking léksiyesi” uyushturghan. Bu léksiye her yili ötküzülüp kéliwatqan bolup, bu yilliq léksiye “Chégradin tingshash: millet halqighan étnografiye we iqtidar” dégen témida ötküzülgen, london uniwérsitéti sherqshunasliq we afriqa instituti (SOAS) bu pa'aliyetke hemkarlashqan.

London uniwérsitéti sherqshunasliq we afriqa instituti (SOAS) ning piroféssori reychil harris (Rachel Harris) xanim mezkur pa'aliyette Uyghurlarning 12 muqamini asas qilghan halda, “Chégra halqighan muqam” dégen témida léksiye bergen. U léksiyeside asasliqi étnografiye jehettin Uyghurlar bilen eng yéqin bolghan özbéklerde saqlinip qalghan muqamlar bilen Uyghurlardiki 12 muqamning baghlinishi we ortaqliqi heqqide toxtalghan. Uningdin bashqa Uyghur muqamlirining hazirqi ezerbeyjan we iranda orunlinidighan muqamlar bilen baghlinishi heqqidimu melumat bergen. Reychil xanim bu léksiyede muhajirettiki Uyghur sopilar bilen élip barghan söhbetler we ular orunlighan naxsha-muzikilardiki puraq üstidimu toxtalghan.

Léksiye türkiyening anatoliye rayonidin kelgen türk muzikant osman beysal we qeshqerde tughulup chong bolghan Uyghur muzikant shöhret nurning orunlishidiki neq meydan ijadi muzikilar bilen dawam qilghan.

Eziz Eysa Elkun

Xan jemeti antropologi instituti étno-muzika we étno-ijadiyet komitéti re'isi, ussul we medeniyet ijrachisi kespining piroféssori en deywid (Ann David) xanim mezkur pa'aliyetke riyasetchilik qilghan bolup, u radiyomizning ziyaritini élxet arqiliq qobul qildi.

U pa'aliyet heqqide mundaq dep yazghan: “Piroféssor reychil harris léksiyeside muhajirettiki Uyghurlar bilen élip barghan tetqiqatining nahayiti özgiche bir qismini biz bilen ortaqlashti. U léksiyesini muhajirettiki Uyghur sen'etkarlirining yéqimliq muzikiliri, mungluq naxshiliri, hetta du'alar bilen birleshtürgen bolup, nahayiti tesirlik idi. Kishini oygha salatti”.

Reychil harris xanim bu heqte radiyomizgha söz qilip mundaq dédi: “Men léksiyedin paydilinip ‛millettin halqish‚ türi boyiche élip bériliwatqan bir qisim tetqiqatlirimni tonushturdum. Bu tetqiqat türining beziliri Uyghur medeniyiti, diniy qa'idilerge emel qilish we (Uyghur) muzikilirining ottura asiya we keng musulman dunyasining medeniyitige qandaq baghlinidighanliqi heqqide kishini oylanduridu”.

U özi élip barghan tetqiqatlar heqqide qisqiche chüshenche bérip mundaq dédi: “Biz hazir türkiyede muhajirette yashawatqan Uyghurlardin sopizm egeshküchiliri bilen hemkarlishiwatimiz. Ularning sopizm heqqidiki öginish tarixi we sürgün'ge mejburlinish tarixini toplawatimen. Uningdin bashqa chégra halqighan sopizmning ortaq tarixini tetqiq qiliwatimen, bolupmu Uyghur rayonining jenubi bilen özbékistanning perghane wadisi rayoni otturisidiki neqshibendi teriqitining tarixi we ularning bu chégralargha qandaq tarqalghanliqi heqqide tetqiqat élip bériwatimen. Muzika arxiplirini sélishturup anglawatimen. Özbék muqamliri bilen Uyghur 12 muqamning otturisidiki baghlinishqa diqqet qiliwatimen. Axirida bizning qilmaqchi bolghinimiz bir qisim yéngi ijadiy hemkarliqlarni barliqqa keltürüsh, yeni özbékistan muzikantliri we Uyghur muzikantlirini bir yerge yighip, ulardin bir-birining alahidilikliri üstide izdinishni we ijadiy baghlinishni wujudqa chiqirishni telep qilmaqchimiz.”

Eziz Eysa Elkun

Reychil xanim léksiyesini türk muzikant ozan baysal (Ozan Baysal) ning türk muzika eswabi baghlama we Uyghur muzikant shöhret nurning Uyghur muzika eswabi rawab we dutar bilen orunlighan neq meydan ijadi muzika bilen axirlashturghan.

En deywid xanim xétide bu muzika ijrasi heqqide alahide toxtalghan bolup, mundaq dep yazghan: “Reychil özi bilen bille tetqiqat élip bériwatqan we yéngi muzika ijad qiliwatqan talantliq ikki muzikantni tonushturdi. Ular sehnide nahayiti güzel nomurlarni orunlidi. Ularning nomurliri keng tamashibinlarning qizghin alqishigha érishti. Nurghun kishiler pa'aliyettin kéyin muzikantlar bilen sözleshti. Her ikki muzikant heqiqeten bilimlik we iqtidarliq idi. Tamashibinlar ularning nomurliridin nahayiti huzurlandi, men bu muzikilarni reychilning léksiyeside otturigha qoyghan nuqtilargha bekmu mas keldi, dep oylaymen.”

Reychil xanim bu tetqiqatining yene bir teripi barliqini éytip mundaq dédi: “Elwette bu türning siyasiy teripi bar. Bügünki atalmish shinjang medeniyitini tetqiq qilishtiki yüzlinishke qaraydighan bolsaq, xitay hökümiti Uyghur tarixini xitay tarixigha mehkem baghlash üchün uni qayta yéziwatidu. Men bu tarixning intayin burmilan'ghanliqini bayqidim. Uyghur tarixi we medeniyiti bilen özbékistanda turuwatqan xelqlerning tarixi we medeniyiti otturisidiki baghlinishlargha qaraydighan bolsaq, méningche, Uyghur tarixi, medeniyiti we dinining qeyerge baghlinishliq ikenlikini téximu yaxshi bileleymiz.”

Melum bolushiche, xan jemeti antropologi institutining toluq ismi en'gliye we irélandiye xanliq insanshunasliq instituti (RAI) bolup, 153 yilliq tarixqa ige bolup, 1871-yili qurulghan. Mezkur institut asasliqi insanshunasliq chüshenchisini, shundaqla insanshunasliqning ammiwi ishlar we ijtima'iy mesililerge qoshqan töhpisini ilgiri sürüshni meqset qilghan.