Uyghur tarixi tetqiqatchiliri tügre (juwawa) ning xitaydin Uyghurlargha tarqalghanliqini keskin ret qildi

Yéqinda xitay da'iriliri Uyghur élining medeniyet tarixi heqqide yene bir qisim saxta, bimene we asassiz “Bayqash” larni bazargha salghan. Ular turpan astane tewesidiki qedimki qebrilerdin qéziwélin'ghan bir türküm yémek-ichmek medeniyitige da'ir tépilmilarni qaytidin izahlap chiqqan

Xitay hökümet taratqulirining xewerliridin melum bolushiche, yéqinda xitay da'iriliri Uyghur élining medeniyet tarixi heqqide yene bir qisim saxta, bimene we asassiz “Bayqash” larni bazargha salghan. Ular turpan astane tewesidiki qedimki qebrilerdin qéziwélin'ghan bir türküm yémek-ichmek medeniyitige da'ir tépilmilarni qaytidin izahlap chiqqan. Ular bu heqtiki bayanlirida tang sulalisi dewride xitay medeniyitining Uyghurlar arisidiki tesirining nahayiti küchlük bolghanliqini, tügre (xitayche “Juwawa” ) qatarliq bir türküm yémek-ichmeklerning ichkiri xitaydin Uyghurlargha tarqalghanliqini ilgiri sürgen. Xitay da'iriliri bu xil atalmish “Medeniyet tesiri” teshwiqati arqiliq, “Shinjang ezeldin xitayning ayrilmas bir qismi” deydighan siyasiy sepsetesini yene bir qétim bazargha salmaqchi bolghan.

Uyghur tarixi we medeniyiti tetqiqati bilen shughulliniwatqan chet ellerdiki mutexessisler, xitayning bu asassiz teshwiqatigha küchlük reddiye qayturdi.

 “Tengritagh tori” ning 1-ayning 28-künidiki mexsus xewiride mundaq déyilgen: “Shinjang muzéyining süy we tang sulalisi körgezme zalida turpan astane qedimki qebristanliqidin qéziwélin'ghan tang dewrige a'it bir türküm yémek-ichmek medeniyet yadikarliqliri körgezmige qoyulghan. Bular buningdin bir nechche ming yil ilgiriki bahar bayrimida yéyilidighan kechlik ghiza menzirisini qayta namayan qilidu. Uning yénidiki yémek-ichmek medeniyet yadikarliqliri körgezme ishkapida közni qamashturidighan bir türküm tügre (juwawa), kesme chöp, nan we bashqa ushshaq-chüshshek yémeklik ewrishkiliri tizilghan. Bolupmu bularning ichidiki her xil yopurmaq shekillik we ay toqach shekillik ushshaq yémeklikler, bügünki bahar bayrimida méhmanlargha bérilidighan péchine-pireniklerge nahayiti oxshaydu” .

ts.cn

Mezkur xewerde “Shinjang muzéyi” tetqiqat ornining bashliqi adil ablizning sözidin neqil keltürülüp mundaq déyilgen: “Nashtiliqta ushshaq-chüshshek yémekliklerni qoshup yéyish tang sulalisi dewridin bashlan'ghan ozuqluq aditidur. Tang sulalisi dewridiki ahalilerning bu xil yémek-ichmek aditi we uqumi, astane qedimki qebriliridin tépilghan tamaq medeniyitige a'it yadikarliqlirida toluq gewdilen'gen”.

Türkiye hajettepe uniwérsitéti tarix fakultétining dotsénti we enqerediki Uyghur tetqiqat institutining mudiri doktor erkin ekrem, xitay teshwiqatlirida ilgiri sürülüwatqan qedimki Uyghurlarning yémek-ichmek medeniyitining kélish menbesini xitayning tang sulalisige baghlap izahlaydighan bu xil xitay merkezchilik sepsetesini qet'iy ret qilidighanliqini, buning tarixiy pakitlargha uyghun emeslikini tekitlep ötti.

Mezkur maqalide yene mundaq dégen: “Bu bir türküm yémek-ichmek medeniyet yadikarliqliri ottura tüzlenglikning yémeklik aditi we sheklige teqlid qilip yasalghan. Bu eyni waqitta shinjang bilen ottura tüzlenglik otturisidiki iqtisadiy we medeniyet alaqisining qoyuq ikenlikini körsitip béridu. Bahar bayrimida tügre (juwawa) yéyish dölitimning shimalida bügün'ge qeder dawamliship kelgen adet. Körgezme ishkapidiki tang sulalisi dewrige a'it tügre (juwawa) ler bughday unidin yasalghan bolup, hilal ay sheklide. Ularning jiltisi népiz, qiymisi boluq bolup, turpan astanediki qedimki qebrilerdin qéziwélin'ghan. Bu künimizdiki tügre (juwawa) largha oxshaydu. Bu tang sulalisi dewride ottura tüzlenglik yémek-ichmek medeniyitining gherbiy rayonlargha tarqalghanliqini, tügrelerning turpan ahaliliri da'im yeydighan yémeklikke aylan'ghanliqini körsitip béridu” .

ts.cn

Halbuki, amérikadiki Uyghur medeniyiti we tarix tetqiqatchiliridin doktor qahar barat yuqiriqi bayanlarni keskin ret qilidu. U bu heqte mundaq deydu: “Bughday sherqiy türkistandin xitaygha tarqalghan. Bu bir türküm yémeklik medeniyet yadikarliqlirining ottura tüzlenglik rayonining ösümlük sheklige teqlid qilip yasilishi bu yémekliklerning xitaydin Uyghurlargha kelgenlikini ispatlimaydu. Buning del eksiche, tügre (juwawa) qatarliq yémeklikler Uyghurlardin xitaygha tarqalghan” .

Doktor erkin ekrem turpan astane qedimki qebriliridin qéziwélin'ghan Uyghur yémek-ichmek medeniyet yadikarliqlirini tang sulalisige we xitaylarning chaghan bayrimigha baghlashning bimenilik ikenlikini ilgiri sürüp, mundaq dédi: “Tarixiy menbelerge asaslan'ghanda, tang sulalisi mezgilide Uyghurlarning köpligen yémek-ichmekliri, öy jahazliri, turmush buyumliri, shundaqla otyash we köktatliri xitay rayonlirigha tarqalghan”.

Erkin ekrem ependining bildürüshiche, xitay hökümitining Uyghur yémek-ichmek medeniyet yadikarliqlirini xitayning xen-tang sulalilirige hemde chaghan'gha baghlap teshwiq qilishi, xitay hökümitining “Bu zémin tarixtin buyan xitayning ayrilmas bir qismi” dégen siyasiy teshwiqatigha bazar tépishtin bashqa nerse emes iken.

Jorji town uniwérsitétining tarix piroféssori, Uyghur we ottura asiya tarixi mutexessisi jeymis millward (James A. Millward) Bu heqte mundaq deydu:

“Xitay hökümiti shinjang rayonining xen sulalisidin bashlap xitayning zémini ikenlikini tekitlep kéliwatidu. Xitayning bundaq déyishi toghra emes. Bu yerde ikki mesilini tekitlesh zörür: biri, xitay ottura tüzlenglikni merkez qilghan tarixtiki herqaysi sulalilerning bu rayon'gha qarita küchlük bir tesiri bolmighan. Bu xen we tang sulalisi dewridimu shundaq bolghan. Tang dewridin, yeni miladiye 750-yilidin bashlap ching sulalisige qeder, yeni 1759-yilighiche, ming yildek uzun jeryanda, xitay sulalilirining bu rayonda héch bir tesiri yaki emeliy kontrolluqi bolmighan. Ikkinchisi, xitay tarixida birining keynidin yene biri dawam qilghan birlikke kelgen siyasiy küch bolghan emes. Nurghun waqitlarda bölünme, ushshaq hakimiyetler dewr sürgen. Bundaq ehwalda qandaqmu shinjangni xitayning bir qismi dégili bolsun?”

Xitay kompartiyesining bash sékrétari shi jinping 2022-yili 12-iyuldin 15-iyulghiche Uyghur élide tekshürüshte bolghanda, “Herqaysi milletlerning teqdiri tüptin jungxu'a millitining bir pütün teqdiri bilen zich baghlan'ghan, jungxu'a medeniyiti shinjangdiki herqaysi milletler medeniyitining tüp asasi. Bularni éniq chüshendürüsh addiyla tonush mesilisi bolmastin, belki jungxu'a milliti ortaq gewdisi éngini mustehkemleshke munasiwetlik muhim, zor siyasiy mesile. Téximu köp medeniyet yadikarliqi we medeniyet mirasini janlandurup, jungxu'a medeniyitige warisliq qilishtin ibaret qoyuq jem'iyet keypiyati berpa qilish kérek” dep tekitligenidi.

Doktor erkin ekremning tekitlishiche, bir qanche yillardin buyan, xitay hökümiti “Uyghurlargha a'it bir türküm medeniyet yadikarliqliri we tarix izlirini qaytidin izahlap, uni xitay medeniyitige baghlashqa we xitay medeniyitining Uyghur élidiki tesirini mubalighe qilip köptürüshke” urunup kelgen. Xitay da'iriliri yene “Medeniyet baghchisi qurush” , “Jungxu'a milliti ortaq gewdisi éngini mustehkemlesh” we “Shinjangni medeniyet arqiliq ozuqlandurush” dégendek perqliq namlar astida, mustemlike we assimilyatsiye siyasitini ijra qilip kelmekte.