Reyhan eset: “Xitay soliwetken Uyghurlarning jem'iy qamaq mudditi 4 milyon 400 ming yilgha baridu”

Lop nahiyesidiki 4-yighiwélish lagéridiki tutqunlar siyasiy öginishte. 2017-Yili mart, xoten.

Amérikadiki kishilik hoquq adwokati we pa'aliyetchisi reyhan eset yél uniwérsitétidiki min kim (Min Kim) bilen hemkarliship, “Düshmen körülgen Uyghurlar: xitayning qanunlashturulghan mustebit zulumi we keng kölemlik qamaqqa élish” namliq bir doklat teyyarlighan bolup, yél uniwérsitétining irqiy qirghinchiliq tetqiqat türige a'it doklat süpitide élan qilin'ghan.

Doklatning kirish qismida bérilgen mezmun töwendikiche:

Kommunist xitayning Uyghurlargha yürgüzüp kelgen zulum siyasiti we basturushi 75 yildin buyan dawam qilip kéliwatqan bolup, 2014-yildin kéyin bolsa xitay “Qattiq zerbe bérish herikiti” qozghap, ötmüshtiki zulum we basturushini tézletti hem uni yuqiri pellige kötürdi. Xitayning Uyghurlargha élip barghan bu keng kölemlik basturushi, milyonlap ademni tutup türme-lagérlargha solishi qandaqtur “Esebiylikni tügitip, térrorluqqa zerbe bérish herikiti” dep ataldi. Xitay kommunistliri hetta özining bu jinayitini “Térrorluqqa qarshi xelq urushi” dep atidi.

Xitay hökümiti bu jinayetlirini “Shinjangni qanun boyiche idare qilish” ramkisigha sélip, Uyghurlargha qarshi ijra qilghan qebih jinayet we irqiy qirghinchiliqini “Qanun boyiche zerbe bérish” dep niqablap, xelqi alemge xitayning “Qanun döliti” ikenlikini jar sélip keldi. Xitayning atalmish “Esebiylikni tügitip, dölet xewpsizlikini qoghdash” namida ijra qilip kéliwatqan “Qattiq zerbe bérish” herikiti emeliyette milyonlighan bigunah Uyghurlar we bashqa türkiy milletlerning hayati we turmushini teltöküs weyran qilghan bolup, xelq'ara qanun, hetta xitayning özining qanunighimu tamamen xilap.

2022-Yil b d t kishilik hoquq aliy komissari ishxanisi (OHCHR) xitayning “Térrorluqqa qarshi urush” dep atiwalghan keng-kölemlik tutqun qilish herikitide qurghan we “Kespiy terbiyelesh merkizi” dep atiwalghan 4 orunda insanlarni xorlash qilmishlirining mewjutluqini, emeliyette u orunlarning chong kölemlik yighiwélish orunliri (lagérliri) ikenlikini delillep chiqti. Ular tekshürüsh arqiliq xitayning bu qilmishlirining xelq'ara jinayet, yeni insaniyetke qarshi jinayet shekillendüridighanliqini békitip chiqti.

Besh yildin buyan xelq'ara jem'iyet buninggha küchlük naraziliq bildürgen hem eyibligen bolsimu, xitay yenila milyonlighan Uyghur we bashqa milletlerni türme-lagérlarda xorlashni dawam qildi. Dunya bu kirizisni toxtitalmidi. Kowid mezgilidin kéyin xitay bu jinayetlirini yoshurup, gherb taratquliri aldida özini aqlashqa, sayahetchilerni jelp qilishqa bashlidi. Aq térrorluq qaplighan mudhish menziriler, yeni jay-jaylardiki tekshürüsh ponkitliri, hemme yaqni qaplighan kaméralar ziyaretchi méhmanlar we sayahetchilerning közige chéliqmaydighan shekilde tiqishturuldi. Emma xitayning basturushi tügimidi, belki Uyghurlarni omumyüzlük qamash we teqib astigha élish qanunlashturuldi-de, shu arqiliq jinayetni yoshurush asanlashturuldi.

Adwokat reyhan eset bu doklatni teyyarlash sewebini bayan qilip mundaq dédi: “Hemmige melum, xitay 10 yilgha yéqin waqittin béri Uyghurlarni keng kölemde basturup kéliwatidu. Bashqa kirizislar tüpeylidin dunyaning bu mesilige diqqiti azlawatidu. Emma Uyghur élidiki qebih zorawanliq téxi toxtighini yoq. Emeliyette xitay hazir mustebitlik jéngigha teyyarliniwatidu, xelq'ara qanun'gha xilapliq qilip, nurghun kishilerni türmige solawatidu؛ bir yaqtin yalghan, xata teshwiqatlarni qanat yaydurup, insanlarning kallisida bu qebih jinayetning rastliqigha guman peyda qiliwatidu. Biz bu doklatni teyyarlash arqiliq insanlargha xitaydiki qanunluq basturushning xetirini bildürmekchi, shundaqla dunyaning diqqitini xitayning bu jinayitige qaytidin merkezleshtürmekchi”.

Doklatning mezmuni töt qisimdin tüzülgen bolup, birinchi qismida xitayning Uyghurlarni xalighanche tutqun qilishni qanunlashturghanliqi, ikkinchi qismida, xitayning Uyghurlarni qanunsiz tutup, qanunsiz yerlerge solighanliqi, qanun tertiplirini kérek qilmighanliqi, qanunsiz halda qattiq qiynighanliqi, Uyghur nopusining köpiyishini weyran qilghanliqi, üchinchi qismida bolsa, xitayning Uyghurlargha élip barghan insaniyetke qarshi jinayetliri we irqiy qirghinchiliqi we bundaq éghir kishilik hoquq jinayetlirini xitayning qandaq qilip qanunlashturghanliqi nuqtiliq bayan qilin'ghan. Tötinchi qismida, bu irqiy qirghinchiliqqa qarshi turush we uni toxtitish heqqide xelq'ara jem'iyet, b d t we kishilik hoquq organlirigha tewsiyeler bérilgen.

Adwokat reyhan eset yillardin béri Uyghurlar arisida ispat toplash arqiliq xitayning kishilik hoquq jinayetlirini xatirileshke, uni toxtitishqa tiriship kelmekte iken. Eng muhimi, reyhan eset bu doklatta xitayning Uyghurlarni sistémiliq we keng kölemlik tutqun qilishining insaniyetke qarshi jinayet we irqiy qirghinchiliq jinayiti shekillendürüpla qalmastin, belki uning xetiri nahayiti chong bolghan zor kölemlik “Qanun ijra qilish” qilmishi ikenlikini ispatlighan. Doklatta körsitilishiche, 2-dunya urushidin buyan körülüp baqmighan bundaq zor kölemlik tutqun qilish we qamaqqa höküm qilish mutexessisler éytqan “Qanuniy mustebitlik” ning eng yuqiri pellisi hésablinidiken we insanlar buningdin agah bolushi kérek iken.

Reyhan eset mundaq dédi: “Xitayning qanunsiz shekilde Uyghurlarni keng kölemde tutup qamishi, qamaqta ularni qiynishi we dunyadin mexpiy tutushi kishini chöchütidu. Emma biz xitayning bu qilmishlirining barliq Uyghur puqralirigha keltürgen aqiwitini konkrét tehlil qilduq we eng töwen mölcherligendimu, Uyghur mehbuslirining jem'iy 4 milyon 400 ming yil qamaqta yatidighanliqini hésablap chiqtuq. Bu Uyghurlar öz mehellisi we medeniyiti bilen uchrishalmaydu, biz bu yerde bu zor kölemlik qamaqqa élishning tesirini tekitliduq. Bu tesir bir ademni qamaqqa höküm qilish bilenla cheklenmeydu. Bundaq zor kölemlik qamaqqa élish dunyada körülüp baqqan emes. Xitayning Uyghurlarni 4 milyon 400 ming yil qamaqta tutup turushigha yol qoyush, Uyghurlarning hayatiy küchini yoqitish démektur”.

Reyhan esetning éytqinidek, bu doklatta xitayning Uyghurlarni zor kölemde tutqun qilish jinayitining qanchilik éghirliqi üstide hésab-kitab élip bérilghan. Doklatta mölcherlinishiche, eger Uyghurlarni türme-lagérgha keng kölemde qamash mushu boyiche dawam qilsa, qamaqtiki Uyghurning mehbusluq mudditi jem'iy 4 milyon 400 ming yilgha yétidiken. Yeni erkinliki tartiwélin'ghan Uyghurlarning nabut qilin'ghan waqti 4 milyon 400 ming yilgha baridiken.

Yél uniwérsitéti siyaset bölümining léktori, irqiy qirghinchiliq tetqiqat türining diréktori dawid saymon (David J. Simon) Bu heqte ziyaritimizni qobul qildi. U bu xil hésablashning alahide bir xil hésablash ikenlikini, Uyghurlar keng kölemlik tutqun qilin'ghan ehwalda bu tutqun qilishning kölimi, miqdari we Uyghurlargha ziyankeshlik qilish derijisini bilishte muhim ehmiyetke ige ikenlikini bildürüp mundaq dédi: “Keng kölemlik qamaq tüzümi tüpeylidin xitaydiki Uyghurlar qanchilighan emgek küchidin ayrildi, yene kélip bu xil tüzüm bir milletkila (Uyghurlarghila) qaritilghan siyaset, qoral küchi we jazalashni asas qilghan. Ming yaki 100 ming adem bolsun, qanchilik adem bolushidin qet'iynezer hemmisi qamaldi. Bu sanlar ularning qanchilik uzun qamalghanliqini bildürelmeydu. Menche, ularning yoqatqan yilini qoshup kelse, türmide yétiwatqan Uyghurlar jem'iy 4 milyon 400 ming yilini yoqatqan bolidu. Bu, kishini heqiqeten chöchütidu. Doklatning aptori manga shuni tekitlep éyttiki, bu téxi eng adettiki mölcher, halbuki xitayning qanunigha köre, Uyghur siyasiy jinayetchilerning qamaq mudditi téximu köp”.

Xitay köp yillardin béri “Shinjangni qanun bilen idare qilish” dep dawrang sélip, emeliyette qanunni Uyghurlarni basturushning qorali süpitide paydilinip kelgen bolup, mezkur doklatta bu nuqta intayin éniq we pakitliq bayan qilin'ghan. Dawid saymon bu heqte mundaq deydu: “Bu doklatning yene bir alahidiliki, u xitayning qanun sistémisi we qanuniy tertip qalpiqidin qandaq paydilan'ghanliqini ochuq körsitip bergen. Bashqa döletlerning nezeride, xitayning qanun sistémisi unchilik öz béshimchi (zorawan) emes, hetta bezi döletlerning nezeride u eqilge muwapiq. Emma uni mezkur doklatning aptorigha oxshash estayidil közetkende shuni körimizki, qanunmu sépi özidin zorawan bolalaydu, belki u alahide siyasiy meqset üchün ishlitilgende shundaq bolalaydu. Démekchimenki, xitaydiki qanun-tüzüm kishilik hoquq we insaniy qedir-qimmetni ayagh-asti qilidighan bir nersidur” .

Reyhan esetning qarishiche, xitaydiki qanun xelqning hoquq-menpe'etini emes, mustebit hakimiyetni qoghdaydighan qoraldur. Xitayda da'im oxshimighan köz qarashtikiler, muxbirlar, pa'aliyetchiler düshmen dep qarilip kelgen, hazir bolsa Uyghurlarning hemmisi düshmen qatarida körülüshke bashlidi. Shuning bilen xitay “Qanun” ni qoral qilip Uyghurlargha hujum bashlidi. Reyhan eset bu heqte mundaq deydu: “Uyghurlarni tutup solashnila bilidighan bu qanunning héchqandaq qanuniy asasi yoq, Uyghurla bolsingiz, 15, 20 yilliq késilisiz, héchqandaq qanuniy yol bilen adalet telep qilalmaysiz. Chünki xitay hökümiti “Qanun boyiche” dégenlirining hemmisi qanunda asasiy yoq nersiler. Doklatimda men bularni ashkarilash arqiliq, nöwettiki mushu qebih zorawanliqni, yeni keng kölemlik qamap qoyushni toxtitishni nishan qildim”.

Doklatta yene, xitayning bu qétimliq qebih ziyankeshlikining milyonlighan Uyghurning hayatini nabut qilipla qalmay, ularning kelgüsi ewladlirining izzet-ghururinimu yer bilen yeksan qilghanliqi, ularning bay-bayashat we erkin yashash imkaniyitinimu yoqatqanliqi otturigha qoyulghan. Doklatta bildürülüshiche, Uyghurlargha élip bérilghan bu siyasiy qestlesh, düshmenlik we irqiy qirghinchiliqning Uyghur ewladlirigha körsitidighan apet xaraktérlik tesiri öz aldigha ayrim téma bolup, uni ichkirilep tekshürüsh we tetqiq qilish kérek iken.