Amérika xelq'araliq diniy erkinlik komitéti xitayning Uyghur qirghinchiliqini qollighan islam elliri wekiller ömikini qattiq eyiblidi
2023.01.12
Xitay hökümitining orunlashturushi bilen “Dunya musulman jama'etliri kéngishi” ning re'isi eli rashid nu'amining yétekchilikidiki 14 döletning wekilliridin teshkillen'gen 30 nechche kishilik bir ömek 9-yaniwar ürümchige yétip kélip, Uyghur diyarini ziyaret qilishqa bashlighanidi.
“Dunya musulman jama'etliri kéngishi” wekillirining Uyghur diyaridiki atalmish bu “Ziyariti” we ularning qirghinchiliq téxi toxtimighan Uyghur diyarining tupriqida turup, xitayning qirghinchiliq we basturush siyasetlirini ashkara qollap élan qiliwatqan bayanatliri, ijtima'iy taratqularda jiddiy tenqidiy inkas qozghimaqta, shundaqla xelqaraliq diniy erkinlik we kishilik hoqoq organlirining qattiq tenqidige duch kelmekte.
11-Yanwar küni amérika diniy erkinlik komitéti, merkizi washin'gtondiki xelq'ara kishilik hoquqni közitish teshkilati radiyomizgha arqa-arqidin bayanat yollap, xitayning orunlashturshi bilen “Dunya musulman jama'etliri kéngishi” bashchiliqida teshkillinip Uyghur diyarini ziyaret qilghan atalmish musulman döletliri wekillirini qattiq eyiblidi.
Amérika xelq'araliq diniy erkinlik komitétining re'isi nuri türkel imzasida radiyomiz Uyghur bölümige yollan'ghan baynatta mundaq déyilgen:
“Islam döletliri ölimaliridin teshkillen'gen wekiller ömikining shinjanggha (Uyghurlar “Sherqiy türkistan” dep ataydu) ziyarette bolushi, belkim kishilik hoquq jehette xelq'araning küchlük tenqidige uchrighan xitay hökümitining bu bésimlarni azaytish we yoq qilish üchün mexsus orunlashturghan urunushi bolushi mumkin. Doklatqa asaslan'ghanda, wekiller ömiki xitay hökümitining rayondiki Uyghur we bashqa türkiy musulmanlirini rehimsizlerche basturushini qanunluq qilip körsitidighan “Térorluqqa qarshi turush”, “Bölgünchilikke qarshi turush” we “Ashqunluqqa qarshi turush” teshwiqatining tesirige uchrighandek qilidu. Xitay hökümiti buningdin kéyin chet el islam ölimalirining bu xil ziyaritini qollinip turup, shinjangdiki keskin siyasetlirini qanunlashturalaydu, hetta kücheyteleydu.”
Amérika xelqaraliq diniy erkinlik komitéti yuqiriqi jiddiy agahlandurushidin bashqa yene Uyghur kishilik hoqoq weziyiti heqqide her yili bir we bir qanche oxshimighan doklatlarni teyyarlap, xitay hökümitining Uyghurlargha yürgüziwatqan basturushlirining amérika we xelq'ara teripidin “Irqiy qirghinchiliq” we “Insaniyetke qarshi jinayet” dep békitilishide, shundaqla munasip tedbir-qanunlarning maqullinishida zor rol oynap kelmekte. Xelq'ara kishilik hoquqni közitish teshkilatimu, atalmish musulman eller wekillirining Uyghur diyaridiki ziyaritini tenqidlep, özining inkasini yollidi.
Kishilik hoquqni közitish teshkilati asiya bölümining mu'awin mudiri maya wang radiyomizgha ewetken bayanatida bularning hemmisi xitay hökümitining bir oyuni ikenlikini körsitip ötken. Uningda mundaq déyilgen:
“Xitay hökümiti musulman hökümetler we islam ölimalirini ishlitip we ularni süyi'istémal qilip özini aqlimaqta. Bu hökümetler we ölimalarning musulman qérindashlirining dini heq-hoquqlirining depsende qiliniwatqanliqigha qarighularche köz yumghanliqi kishini tolimu ümidsizlendüridu. Emma bu ularning xitay hökümitining teshwiqati üchün ghayet zor küch chiqarghanliqining bir alamitidur.”
Maya wang yene kishilik hoqoni himaye qilidighan oxshimighan gurupa we teshkilatlarning mezkur köz boyamchiliqqa jiddiy inkas qayturushining texirsiz ikenlikini tekitlep mundaq dégen:
“Men heqiqetke baha béridighan guruppilarning bolushini ümid qilimen. Heqiqetenmu beziliri bar, ular héch bolmighanda, xitay hökümitige qarita keskin so'allarni soraydu. Elwette, ular öz nöwitide xelq'ara islam teshkilatigha oxshash guruppilarning pikirige tesir körsitidu.”
“Dunya musulman jama'etler kéngishi” ning bashchiliqida teshkillen'gen bu ömekmu, xuddi ilgiri xitayning teklipi bilen Uyghur diyarini ziyaret qilghan bashqa musulman dölet wekilliridin perqsiz halda, xitayning Uyghur qatarliq yerlik musulmanlargha yürgüziwatqan irqiy qirghinchiliq jinayitige köz yumghan. Ular yene Uyghurlarning intayin bayashat we xatirjem yashawatqanliqini éytqan, xitayning Uyghurlargha qaratqan diniy we milliy siyasetlirini maxtap, xitayning kütken yéridin chiqqan.
12-Yanwar küni “Shinjang géziti” qatarliq xitay taratqulirining xewer qilishiche, xitay da'iriliri 10- we 11-yanwar künliri bu ömekni bashlap qeshqer qedimiy shehiridiki öy we dukanlarni kezdürgen, qeshqerdiki héytgah jamesini ziyaret qildurghan.
Xitay da'iriliri orunlashturghan bu ziyaret ömiki qedem basqan her qandaq jayda ularni Uyghur artslar yangraq naxsha-muzikiliri bilen kütiwalghan. Ularning barghanla jayda yéyish-ichishliri, altaydiki changgha téyilish meydanida qar téylip oynashliri, sen'et nomurlirini körüp chawak chélishliri sin körünüshliri arqiliq körsitilgen. Bu sin körünüshliri keng tarqilip, her xil tillardiki chet el ijtima'iy taratqulirida küchlük tenqidke uchrighan. Bezi kishiler inkas yézip, “Musulmanlarning sheripini tökkenlik”, “Islam dinigha xiyanet qilghanliq” dep eyibligen.
Melum bolushiche, bu ömekning xitayning “Shinjang siyasiti” ni azi-aghzigha tegmey maxtishi, bolupmu ömek bashliqi ali rashad el nu'amining bayanati, chet ellerdiki Uyghurlarning qattiq naraziliqini qozghapla qalmay, belki yene amérikadiki musulman teshkilatlirining we xelq'araliq kishilik hoquq teshkilatlirningmu küchlük tenqidiy inkasini qozghimaqta.