Analizchilar: Uyghurlarning öy-jaylirining chéqilishi ularni kimliki we iqtisadiy menbesidin mehrum qilmaqta

Yamaliq téghidiki oy-makani chéqiwétilgen Uyghurlar oyliridiki mal-mülüklirini éliwélishqimu ülgürelmey qalghan. 2010-Yili, ürümchi.

Yéqindin buyan xitay hükümet taratquliri we ijtima'iy alaqe munberliride Uyghurlarning en'eniwiy mehelle-koyliri we öy-jaylirining chéqiliwatqanliqi heqqidiki xewerler barghanche köpeymekte.

Aqsu wilayetlik hökümet torining 29-séntebirdiki xewiride diyilishiche, 2019-yilidin bashlap, wilayet, sheher we bazarlardiki 2000-yilining axiridin burun sélin'ghan kona olturaq rayonlar nuqtiliq özgertilgen. Xewerde déyilishiche, 2021-yil 9-ayghiche aqsu wilayiti boyiche sheher-bazarlardiki 222 kona olturaq rayonni özgertish yolgha qoyulghan.

Yéqindin buyan ijtima'iy alaqe munberliride Uyghurlarning mehelliliri we öy-jaylirining chéqiliwatqanliqi heqqidiki sin körünüshliri barghanche köpeydi. Tarqalghan sin körünüshliridin melum bolushiche, da'iriler mejburiy buyruq chüshürüp, Uyghurlarning milli uslubta sélin'ghan péshaywanliq öyliridiki neqishlerni, toruslarni, tam-uyuqlirini mejburiy chaqquzghan. Uyghurlarni mehelliler boyiche öy-jayliridin mejburi köchürüp, xitay uslubida sélin'ghan bina öylerge orunlashturushni tézletken.

Xitay xewerliride yene bu xil özgertishning meqsiti we netijisi heqqide toxtilip: “Kona olturaq rayonlarni özgertishtiki meqset ahalilerge qolayliq yaritish, olturaq rayonlarni téximu körkemleshtürüshtin ibaret. Bu xizmet méxanizmi mehelle mulazimitini yaxshilash, kona olturaq rayonlarning turalghu muhitini yaxshlash we ahalilerning turmush süpitini östürüshte ünüm yaritidu,” déyilgen.

Gollandiyediki Uyghur pa'aliyetchiliridin abduréhim ghéni ependining bildürüshiche, ularning uchturpan nahiye bazirida hoyla we bagh-waranni öz ichige alghan 3 modin artuq shexsiy qoru-jayi bar iken. Bu qorudiki 10 nechche éghiz öy Uyghur en'eniwiy binakarliq uslubida péshshaywanliq qilip sélin'ghan iken. Halbuki, ularning bu qoru-jayliri 2016-yili 8-ayda bir hepte ichidila mejburiy chéqiwétilgen iken. Uning dadisi we aka-inilirining a'ilisi mejburi halda sheher chétidiki ikki yürüsh bina öyge köchürülgen iken.

Abduréhim ghéni ependining bildürüshiche, uning dadisi gerche hökümet xizmetchisi bolsimu, emma bu a'ile her yili béghidin chiqidighan miwiler we hoylisidiki qotanda béqilidighan 30 nechche tuyaq qoy, 3-4 kalisini bordash arqiliq her yili melum miqdarda iqtisadiy qimmet yaritidiken.

Abduréhim gheni ependining bildürüshiche, 2016-yilining axiridin buyan yurti uchturpandiki nurghunlighan Uyghurlarning péshaywanliq hoyla-aramliri chéqilip, ularning baghwenchilik, baqmichiliq we en'eniwi a'ile qol hünerwenchiliki bilen kiridighan iqtisadiy menbesi üzüp tashlan'ghan.

Amérikadiki arxé'ologiye tetqiqatchisi qurban weli ependining bildürüshiche, xitay da'irilirining Uyghurlarning en'eniwiy milliy uslubidiki öy-jaylirini chéqiwétish, Uyghur mehellirini weyran qilish qilmishliri ötken esirning 60-yilliridiki “Medeniyet zor inqilabi” mezgilidimu yüz bergen iken.

Qurban weli ependining bildürüshiche, xitay hökümitining Uyghurlarning öy-makanlirini chéqip, Uyghur mehellirini yoqutushi, aldi bilen Uyghur medeniyeti hemde Uyghur milliy kimlikini yoqitishni meqset qilghan bolsa,

Yene bir tereptin, Uyghurlarning baghwenchilik, qol hünerwenchilik, baqmichiliq qatarliq en'eniwi a'ile igilikidin kélidighan kirim menbesini üzüwétishni meqset qilghan iken.

Amérikadiki Uyghur kishilik hoquq qurulushi 25-séntebir küni tutqundiki Uyghur bayliri we ularning musadire qilin'ghan mal-mülükliri heqqide doklat élan qilghan idi.

Doklatta xitay da'irilirining zor köp sandiki Uyghur baylirini tutqun qilghandin kéyin, ularning mal-mülükliri we bagh-waranliq öylirini musadire qilghanliqi, ularning öylirining sétilghanliqi yaki chéqiwétilgenliki bayan qilin'ghan idi.

Doklatni teyyarlashqa qatnashqan Uyghur kishilik hoquq qurulushining tetqiqatchisi zubeyre xanim ziyaritimizni bu heqte qobul qildi. Zubeyre xanimning bildürüshiche, Uyghurlarning eslidiki bagh-waranliq öy-makanlirining chéqilip, bina öylerge köchürülüshi, Uyghurlarni en'eniwi milli kimliki we iqtisadiy menbesidin ayriwétishni meqset qilghan iken.

Uyghurlarning en'eniwiy olturaq rayonliri we mehelle-koylirini chéqiwétish mesilisi, yéqinqi yillardin buyan dunyaning diqqitini qozghap kéliwatqan muhim mesililerning biri. 2008-Yili qedimiy sheher qeshqerdiki kona Uyghur mehelliliri “Sheher muhitini güzelleshtürüsh” namida chéqip tashlan'ghan idi. Eyni chaghda bu ehwal xelq'aradiki kishilik hoquq teshkilatliri we Uyghurlarning weziyitige diqqet qilghuchi organlarning küchlük diqqitini qozghighan idi. Ular birdek, Uyghurlarning en'eniwiy olturaq rayonliri we öy-jaylirining chéqiwétilishi, ularni özining kimliki, özige xas turmush usuli we medeniyet boshluqidin mehrum qilidu, dep agahlandurghan idi.