Gollandiyediki medine: “Hedem üchün awaz chiqiralmighan her bir künüm wijdan azabida ötmekte”

Ürümchi bulaqtagh (shimigo) saqchixanisi teripidin 2021-yili 17-noyabir küni öyidin tutup kétilgen méhray memet ürümchidiki öyide perzentliri bilen. (Waqti éniq emes)

Gollandiyedin ziyaritimizni qobul qilghan medine memet, özini qisqiche tonushturghandin kéyin, ürümchidiki a'ilisining ehwali, bolupmu ikki balining anisi, hayatida héchqandaq jinayet ötküzüp baqmighan hedisi méhray memetning ehwali heqqide hazirghiche özi igiligen uchurlarni tepsiliy yetküzdi.

Medinening ürümchidiki uruq-tughqan we tonush-bilishliri arqiliq igiligen uchurlirigha qarighanda, hedisi méhray memet, ürümchi bulaqtagh (shimigo)  saqchixanisi teripidin 2021-yili 17-noyabir küni öyidin tutup kétilgen. U, tonushlardin hedisi méhrayning ürümchidiki-6 ayallar türmiside jaza mudditini ötewatqanliqini anglighaniken.

Uning bildürüshiche, hedisi méhray memet 1990-yili 3-ayning 14-küni ürümchide tughulghan. Bulaqtagh (shimigo) rayonida olturushluq öy ayali. Bu yil 34 yashqa kirgen, toy qilghan, bir qiz we bir oghul perzenti bar.

Chong tutqun 2021-yilining axirliridimu dawamlashqan

Xitayning atalmish “Esebiylikni tügitip, dölet xewpsizlikini qoghdash” namida ijra qilip kéliwatqan “Qattiq zerbe bérish” herikiti emeliyette bir qanche milyon bigunah Uyghur we bashqa türkiy millet kishilirining hayati we turmushini weyran qilghan bolup, bu, xelq'ara qanun, hetta xitayning özining qanunighimu tamamen xilap iken. Xitay da'iriliri u jaylarning jaza lagérliri ikenlikini pütünley inkar qilip, uni “Térrorluqqa” we “Esebiylikke” qarshi turush üchün qurghan “Terbiyelesh” orunliri yaki “Ixtiyari kespiy terbiyelesh merkezliri” dep küz boyamchiliq qilghan bolsa, 2 milyondek Uyghur we bashqa musulmanlar solan'ghan mezkur lagérlar heqqidiki doklatlarning, xitay hökümet höjjetlirining ashkarilinip, özining insaniyetke qarshi jinayetlirini yapalmighanda bolsa, chet el muxbirlirining lagérlar toghruluq küchiyiwatqan so'allirigha taqabil turush üchün, béyjingda mexsus axbarat yighini ötküzüp lagérlarning taqalghanliqini ilgiri sürgenidi.

Medine Memet teminligen

Uyghur irqi qirghinchiliqining rayondiki ijrachiliridin Uyghur aptonom rayonluq hökümetning eyni waqittiki re'isi shöhret zakir yighinda, lagérdiki tutqunlarning “Oqush” püttürüp, öylirige qaytqanliqini ilgiri sürgenidi. Bu waqit 2019-yili 9‏-dékabir idi. Halbuki gollandiyedin radiyomizgha öz hedisi we bashqa uruq-tughqanlirining tutulghanliqi toghruluq guwahliq bergen medine memet bolsa hedisi we bashqa uruq-tughqanlirining tutulghan waqtini 2021-yili noyabir deydu.

Medine özining ilgiri özi türkiyede oquwatqinida, apisi bilen hedisining qisqa mezgillik yoqlap kélip ketkinini, shu bahanide kéyin hedisila emes apisiningmu mehellide bir qanche ay ochuq lagérgha öginishke barghanliqini anglighanliqini bildürdi.

Medine hedisining 2021-yilining axirida tutulghanliqini we ikki yildin kéyin uning atalmish “Térrorluq teshkilatliri bilen alaqisi” bar dégendek yalghan jinayetler artilip 7 yil késiwetkenlikini anglap qattiq azablan'ghan. Medinening bashqilardin anglishiche, hedisining tutqun qilinishigha 2012-yilliri uning shinjang tébbiy uniwérsitétida oquwatqan chéghida, yaghliq chigkenliki üchün bésimgha uchrighanliqtin mektepni tashlashqa mejbur bolushidek kechmishi, uning yene 2012-yilliri misirgha we 2014-yili türkiyege sayahetke barghanliqi bahane qilin'ghaniken.

U tutulghanda uning baliliri 3 yash we 5 yashta bolup, anisidin kichikla mejburiy ayriwétilgen bu balilargha momisi qarimaqtiken.

Bu a'ilidin tutulghan we késilgen birla u emes

Medinening éytishiche, uning a'ilisidin peqet chet elge sayahetke chiqqanliqi üchünla tutulghanlar yalghuz hedisila emes, uning hammisining yoldishi ömerjanni da'iriler, ilgiri uning hej qilghanliqini bahane qilip-2018 yili tutup 8 yilliq késiwetken. Hammisi anargül we uning qizimu 2021-yili 11-ayda lagérgha teng élip kétilgen. Hammisi lagérda éghir késel bolup qalghanliqi üchün, bir yérim yildin kéyin, yeni 2023-yili 2-aylarda qoyup bérilgen.

Emma uning hedisi méhray bilen newre hedisi azile ikkisi bir künde sotlinip, oxshashla “Térrorluq guruppilar bilen alaqisi bar” dégen namlar bilen 7 yaki 8 yildin késilgen.

Medinening éytishiche, uning hedisi bilen teng késilgen we 6-türmide jaza ötewatqanliqi ilgiri sürülgen azile ömerjan ürümchide tughulghan bolup, méhray bilen teng démetlik iken. Azile misirliq bir ereb bilen toy qilip, ürümchige qaytip kelgen we ular ürümchide qizliri bilen yashawatqan bolup, da'iriler azileni tutushtin ilgiri uning ereb érini mejburiy türde dölitige ketküzüwetken. Shuning bilen uning perzentliri bilen teng méhrayning perzentliri hemmisi medinening apisining hamiyliqida iken.

Medine, néme üchün özining hedisi we a'ilisidiki bigunah jazalan'ghanlar heqqide guwahliq bérishni kéchiktürgenliki heqqidiki so'alimizgha, buning sewebining, uning ürümchidiki bashqa uruq-tughqanliri, bolupmu aniliridin ayrilghan nareside balilarning bixeterlikidin endishe qilishi we ular heqqide toluqlap uchur yighishqa bir mezgil waqit ketkenliki ikenlikini bildürdi. Lékin u hedisning tutulghanliqini anglighan künidin buyanqi 3 yilgha yéqin jeryanda bir künmu xatirjem uxlap baqmighanliqini, her künini wijdan azabida ötküzgenlikini bayan qildi. Medine anisiz chong boluwatqan nareside ikki jiyenining, anisidin mejburiy ayrilghandin kéyinki meyüs halitini körüp, yürikining neqeder ézilgenlikini teswirliyelmey yighlap ketti. . .

Méhray memet 2017-yilidin tartipla “Nuqtiliq közitish obyékti”

Biz aldi bilen medine teminligen méhrayning kimlik uchurlirigha asasen, “Shahit biz” tori arqiliq uning xitay saqchi arxipliridiki tutulushigha we késilishige da'ir uchurlarni izdeshke tirishtuq. “Shahit biz” torining xadimlirining izdinip teminligen uchurlirigha qarighanda, méhray memetning kimlikige, 2017-yilidila “Nuqtiliq közitilidighan gumandar” dep belge qoyulghanliqi melum bolghan. Halbuki uningdin kéyinki ehwali heqqide héchqandaq uchur xatirilenmigen. Bu xil belge qoyulghanlarning %70 tin %90 kiche tutulghanliqi melum iken.

Xitay hökümitining Uyghur élidiki qirghinchiliqi, deslep 2016- we 2017-yilliridin bashlan'ghan chong tutqun bilen dunyagha bilinishke bashlighanidi. Muhajirettiki Uyghurlarning shuningdin étibaren Uyghur élidiki a'ile tawabi'atliri bilen alaqisining üzüp tashlinishi hazirgha qeder dawam qilmaqta.

Her tereplime xewer we doklatlar, lagér shahitlirining bayanliri we guwahchilarning toxtimay xelq'araliq axbarat we kishilik hoquq organlirigha, basturushqa uchrighan a'ilisi heqqide guwahliqlar bérishi netijiside, xitayning Uyghur diyarida qurghan keng kölemlik we sistémiliq jaza lagérliri pash bolghanidi.

Xitay dunyaning bu heqtiki jiddiy so'al we tenqidlirige uchrashqa bashlighanda, xitay özining Uyghurlargha élip barghan bu keng kölemlik basturushi, milyonlap ademni tutup türme-lagérlargha solishini “Esebiylikni tügitip, térrorluqqa zerbe bérish herikiti” dep atidi. “Terbiyelesh” ke ewetilidighan Uyghurlar “Ishenchlik”, “Adettikiche” yaki “Ishenchsiz” dep üch derijige ayrip chiqilghandin kéyin, shuninggha mas halda oxshash bolmighan “Terbiyelesh” nuqtilirigha ewetilgen.

Da'iriler “Esebiylikni tügitish nizami” élan qilip, uni Uyghur éli miqyasida ijra qilishqa bashlighanidi. Yeni “Esebiylikni tügitish nizami” ni öginish dolqunida ötken esirning 80- we 90-yilliridin kéyin tughulghan yashlarni asas qilip, élip bériliwatqanliqi ashkarilan'ghan idi. Norwégiyediki “Uyghur edliyesi arxipi” ning doklatlirida, lagér tutqunlirining 70 pirsenttin köprekini 18 yashtin 45 yashqiche bolghan Uyghurlar igileydighanliqi ilgiri sürülgenidi.

Bulaqtagh (shimigo) saqchisi: “Késilgen jinayetchining arxipi mexpiy tutulidu”

Biz méhray memetning 6-türmide jaza ötewatqanliqi delilleshke tirishqan bolsaqmu, téléfonimiz ulanmidi yaki késiwétildi. Emma uni tutqun qilghan ürümchi bulaqtagh (shimigo) rayonluq jama'et xewpsizlik idarisi uchur merkizige qilghan téléfonimiz ulandi.

Téléfonni alghan saqchi xadimdin méhrayning isim familisi we kimlik nomurini dep bérish arqiliq, uning hazirqi adrési qatarliq uchurlirini soriduq. Deslep tordin bu xil uchurni izdep körüshke bolidighanliqini éytqan xitay xadim, bir qanche sékunttin kéyin bolsa, “Késilgen jinayetchilerning arxip uchurlirini adettiki kishilerge teminlep bérishke bolmaydu” dédi.

Arqidin “Démek sorighan méhray jinayetchi bolsa qeyerde jaza ötewatqanliqini bilgili bolamdu?” dep qayturup soriduq. U so'alimizgha jawab bérip: “Bu uchurni ammigha teminlep bérish cheklinidu, qanun boyiche, adettiki puqralarning jinayetchining arxipigha érishishi üchün choqum munasiwetlik jama'et xewpsizlik idarisi we edliye tarmaqlirigha iltimas sunush shert!” dédi-de téléfonni üzdi we téléfonimiz qayta ulanmidi.

Xitay hökümiti hazirgha qeder lagérlargha qanchilik Uyghur qamalghanliqini ashkarilap baqmighan bolsimu, hazirgha qeder kishilik hoquq teshkilatlirining doklatlirida xitayning lagérdiki nurghun tutqunlarni qamaqqa höküm qilip, türmilerge yötkigenliki, nurghun tutqunlarni yene mejburiy emgekke séliwatqanliqini pash bolup kelmekte.

2024-Yili 8-ayda amérikadiki yél uniwérsitéti élan qilghan “Düshmen körülgen Uyghurlar: xitayning qanunlashturulghan mustebit zulmi we keng kölemlik qamaqqa élish” namliq bir doklatta, xitayning 2014-yilidin kéyinki 10 yilgha yéqin waqit ichide, Uyghurlarni zor kölemde tutqun qilip, türme-lagérgha keng kölemde qamashning kölimining kishini chüchütidighan halda ikenlikini janliq körsitip bergenidi. Doklatta otturigha qoyulushiche, qamaqtiki Uyghurlarning mehbusluq mudditi jem'iy 4 milyon 400 ming yilgha yétidiken. Yeni erkinliki tartiwélin'ghan Uyghurlarning nabut qilin'ghan waqti 4 milyon 400 ming yilgha baridiken.

Mutexessisler yene, xitayning Uyghurlarni keng kölemlik tutqun qilishning kölimi, miqdari we Uyghurlargha ziyankeshlik qilish derijisini bilishte muhim ehmiyetke ige bu hésablashning téxi eng adettiki mölcher ikenlikini, halbuki xitayning qanunigha köre, Uyghur siyasiy jinayetchilerning qamaq mudditi téximu köp ikenlikini otturigha qoyghanidi. Xitay hökümiti bu jinayetlirini “Shinjangni qanun boyiche idare qilish” ramkisigha sélip, irqiy qirghinchiliqini “Qanun boyiche zerbe bérish” dep niqablap kéliwatqan bolsimu, méhray memetke oxshash Uyghurlarning hetta 2021-yilining axirliridimu, peqet ilgiri chet elge chiqqanliq tarixi bolghanliqi üchünla tutqun qilinip yéqinqi mezgillerde jazalinishi bolsa, keng kölemlik tutqun yuqiri pellige kötürülgen 2017-, 2018-yilliridila emes belki uningdin kéyinmu hem dawamlashqanliqini körsitip turmaqta.