Tetqiqatchilar: “Uyghur élidiki yuqum tedbirliri xelq'arada yenimu küchlük diqqetke érishishi kérek”

Uyghur élining partkom sékrétari ma shingrüy yuqum ehwali bir qeder éghir bolghan ili oblastida tekshürüshte. Ili oblasti, 2022-yili 8-ay.

Xitayning hökümet taratquliri tarqatqan xewerlerdin Uyghur élidiki wirus yuqum ehwalining hélihem intayin jiddiy ikenliki melum bolmaqta. Bolupmu, xitay dölet ishliri kabinétining (gowuyüen) Uyghur élige “Yéngi tiptiki tajsiman wirusning aldini élish we kontrol qilish birleshme guruppisi” namida mexsus ömek ewetishi buni toluq namayan qilip béridiken.

Bügün yeni, 15- awghust küni da'iriler élan qilghan eng yéngi yuqum ehwaligha qarighanda  8-ayning 14 -küni sa'et 24:00 kéche bolghan ariliqta Uyghur élida yene 343 neper kishi wirus bilen yuqumlan'ghan bolup, hazir Uyghur rayonida yéngi tiptiki tajsiman wirus bilen yuqumlan'ghan yuqumdarlarning omumiy sani 2334 ademge yetken.

Xitay  dölet ishlar kabinéti teripidin mexsus yuqumning aldini élish we tizginlesh xizmitige yétekchilik qilish üchün ewetilgen hey'et 12- awghust küni kelgen bolup, bu hey'etning bashliqi bolghan xitay si'ehiye-saghlamliq komitétining mu'awin mudiri léy xeychaw Uyghur aptonom rayonluq partkomning sékrétari ma shingrüy, Uyghur aptonom rayonining re'isi erkin tunyaz qatarliqlar bilen körüshüp, yuqum weziyitini qandaq kontrol qilish mesilisini muzakire qilghan.

Léy xeychaw sözide :“Xitay kompartiyesi merkizi komitéti we qurultiyining qarari we orunlashturushini etrapliq yolgha qoyup,.... Yuqumning küchiyishidin saqlinishi, barliq jaylar jiddiy taqabil turushqa teyyarliq qilishi, yuqumsiz rayonlarda tarqilishining aldini élishi kérek. Yuqumning kéngiyishi we uni tézdin azaytishqa tirishishi, toxtap qalghan sayahetchilerning bixeter we tertiplik yolgha chiqish pilanini orunlashturush kérek” dégendek yolyoruqlarni bergen. Nöwette Uyghur élida intayin qattiq yürgüzülüwatqan qamalning rayondiki xelqning hayatigha zor qiyinchiliqlarni élip kéliwatqanliqigha da'ir widiyo körünüshliri alliqachan köplep tarqiliwatqan bir mezgilde, yuqiridiki hey'etning ziyariti rehimsizlerche yürgüzülüwatqan atalmish ‛nöl wirus‚ qamal tedbirlirining aldirap ayaqlashmaydighanliqidin dérek bermekte.

“Xitayda kishilik hoquqni qoghdash” (CHRD) Namliq kishilik hoquq orginining tetqiqat we pa'aliyet maslashturghuchisi wilyam ni bügün radiyomizgha qilghan sözide xitayda ilgiri shangxey qatarliq chong sheherlerdimu yolgha qoyulghan we héchqandaq mentiqige uyghun kelmeydighan “Yuqumni nölge chüshürüsh” siyasitining Uyghur élida yolgha qoyulushining kishini yenimu bek endishilendürüdighanliqini éytti. U mundaq dédi:

“ Bu nöl wirus siyasiti yuqumni tizginleshte eqilge muwapiq bir siyaset bolmisimu emma u biwasite halda xitay dölet re'isi shi jinping teripidin bérilgen yolyoruq bolghanliqi üchün, qattiq qolluq tedbirler arqiliq yuqumni nölge chüshürüsh siyasitini ijra qilish herqaysi yerlik hökümetlerning xitay dölet re'isi shi jinpingge sadaqitini ipadileshning bir usuli bolup qalghan. Emdi Uyghur élige kelsek birinchidin, Uyghur élidiki rehberlikningmu mushu sewebtin shi jinpingning siyasitini qattiq ijra qilidighanliqi éniq. Ikkinchidin, Uyghur élidiki siyasiy weziyet tüpeylidin u yerdiki emeliyet qattiq qamal astida. Uyghurlar chet'eller bilen alaqe qilalmaydu, shunga biz qattiq qolluq qamal siyasetlirining xelqqe néme japalarni séliwatqanliqini toluq bilelmeymiz. Shangxeydiki qamal jeryanida bolsa biz héch bolmighanda yüz bériwatqanlarni xitay puqralirining ündidar we wéybolargha chiqarghan yollanmiliridin körüp turghan iduq. Emma Uyghurlar we bashqa musulman milletlerning undaq qilish imkani yoq. Ular eger shikayet qilsa choqum siyasiy qalpaq kiydürülüp tutqun qilinishi mumkin.”

Derweqe, ili oblastining mu'awin oblast bashliqi lyu chingxu'a yéqinda yuqum heqqidiki bir doklat yighinida söz qilghanda: “ Keng amma dawamliq sewrchanliqni saqlap, öydin chiqmasliq, yötkelmeslik, toplashmasliq, özini qoghdash, a'ilisidikilerni qoghdash, güzel ilini qoghdashni ishqa ashurushi kérek... Ighwagha ishenmeslik, ighwa tarqatmasliq, ighwa toqumasliq kérek.” dégendek sözlerni qilghan.

Xitayning “Xelq géziti” tarqatqan bu heqtiki xewerde éytilishiche, lyu chingxu'a ghuljidiki yuqumning éghirliqini tekitlep “Yéqinqi künlerde ghulja shehiride wirusning tarqilish xewp ـ xetiri zoriyiwatidu, yuqum omumiy weziyiti yenila tereqqiyat basquchida turmaqta, aldini élish ـ tizginleshning qiyinliq derijisi yuqiri, weziyet keskin, murekkep” dep körsetken.

Melum bolghinidek, xitay xitay j x ministirliqi yéqinda dölet boyiche 100 künlük qara küchlerge qattiq zerbe bérish herikiti qozghighanidi. Radiyomiz muxbirining éniqlashliri dawamida xitay kompartiyesining bu yil séntebirde échilidighan kompartiyening qurultiyi harpisida bashlan'ghan mezkur zerbe bérish herikitining Uyghur élidimu oxshashla ijra qiliniwatqanliqi, xitay ölkiliride bir türküm qara guruhlargha, jinayet shaykilirigha zerbe bérish üchün qollinilghan bu heriketning Uyghur élige kelgende ilgiriki yillarda atalmish “Ikki yüzlimichi”, “Bölgünchi”, “Diniy esebiy” we “Térrorchi” larni qanat astigha alghanlarni, yeni “Tordin chüshüp qalghan” largha zerbe bérish herikitige aylinip ketkenliki ashkarilan'ghan idi. Nöwette bir qisim közetküchiler bolsa Uyghur élidiki wirusni kontrol qilish bahanisi bilen weziyetning yenimu qattiqliship kéـtishidin endishe qilmaqta.

Wilyam ni ependining qarishiche, herqandaq heriketning xaraktéri özgirip kétidighan Uyghur élida yuqum tedbirliriningmu xaraktérining özgirip kétish éhtimalliqi her waqit mewjut iken. U mundaq deydu:

“Gerche bu yüz künlük qara küchlerge zerbe bérish herikiti eslide bir türküm yer asti, mafiye (qara guruhlar) türidiki guruppilargha zerbe bérish dégenlik bolsimu, emma Uyghur élidek rayonlarda bundaq heriketler köpinche hallarda diniy pa'aliyetlerge, diniy guruppilargha we Uyghurlarning milliy kimliki we örp we adetlirini teshebbus qilidighan shexslerge zerbe béridighan heriketke aylinip keldi. Biz tetqiqatlirimizda xitayda yuqumni qamal qilish tedbirlirining köpinche hallarda kishilik hoquqni depsende qilishning bahanisigha aylinip qalghanliqini körduq. Shunga yuqum mezgilidiki qamal tedbirlirining rayondiki xelqlerni siyasiy jehettin basturushqa ishlitilish xewpi intayin zor.”

Melum bolushiche, merkezdin kelgen mexsus ömekning yolyoruqliridin kéyin yeni 13- awghust küni Uyghur élining partkom sékrétari ma shingrüy yuqum ehwali bir qeder éghir bolghan ili oblastigha, Uyghur rayonluq hökümetning re'isi erkin tuniyaz bolsa bayin'gholin mongghul oblastigha yürüsh qilip, u jaylardiki tekshürüsh we yolyoruqta bolghan iken.

 Xitayning hökümet awazi bolghan “ Shinjang géziti” ning xewirige qarighanda ma shingruy ili oblastidiki mezgilide qilghan sözide “Bash sékrétar shi jinpingning yuqumning aldini élish - tizginlesh toghrisidiki bir qatar muhim yolyoruqi we shinjangni közdin kechürgende qilghan muhim sözining rohini qet'iy izchillashturup.... Téximu küchlük, ünümlük tedbirlerni qollinip, öz jayidiki yuqumgha taqabil turush we uni bir terep qilishqa pütün küch bilen atlinip, téximu keskin pozitsiye, téximu téz heriket, téximu emeliy tedbir arqiliq jem'iyet qatlimidin nölleshtürüshni baldurraq ishqa ashurush kérek” dep söz qilghan. Uyghur aptonom rayoni re'isi erkin tuniyazmu bayin'gholin mongghul oblastida yuqiridikige oxshash jümlilerni tekrarlap, yuqumni nölge chüshürüshni emeliyleshtürüshni telep qilghan.

Wilyam nigha oxshash közetküchiler bolsa xitay hökümitining qattiq qolluq bilen ijra qiliwatqan yuqumni qamal qilish tedbirlirining Uyghur élidiki xelq ammisigha bolupmu Uyghurlarning asasiy nopusini teshkil qilidighan déhqan – charwichi, qol hünerwen, ushshaq tijaretchi we töwen kirimlik Uyghurlarning hayatigha peyda qiliwatqan tesirining xelq'arada bekrek tesir qozghishi kéreklikini tekitleshmekte.