Uyghurlar wolkér türktin wedisini emeliy tedbirge aylandurushni kütmekte

Aliy komissar Uyghur rayonidiki kishilik hoquq depsendichilikini ‛toluq tekshürüsh‚ ke chaqirdi hemde ziyankeshlikke uchrighuchilar üchün söz qilishqa wede berdi.

Birleshken döletler teshkilati (b d t) ning kishilik hoquq aliy komissari mishél bachélét (Michelle Bachelet) wezipisidin ayrilishning aldida yeni 2022-yil 8-ayning 31-küni “Shinjangning kishilik hoquq ehwali” heqqidiki doklatni élan qilghanidi. Doklatta xitayning Uyghur we bashqa türkiy xelqler üstidiki basturushliri “Insaniyetke qarshi jinayet shekillendürgen bolushi mumkin” dep yekün chiqirilghan. Mezkur doklat élan qilinip ikki yil ötkende xitayning Uyghur élidiki insaniyetke qarshi jinayetlirini hélihem dawamlashturuwatqanliqi b d t ning hazirqi kishilik hoquq aliy aliy komissari wolkér türk (Volker Türk) 27-séntebir küni élan qilghan bayanatta jezmleshtürüldi.

Wedige tushluq tedbir lazim!

 Aliy komissar wolkér türkning bu bayanatini kishilik hoquqni közitish teshkilati, xelq'ara kechürüm teshkilati qatarliq kishilik hoquq teshkilatliri qizghin qarshi aldi. Ular bu bu munasiwet bilen élan qilghan bayanatlirida b d t ni xitayning Uyghur we bashqa milletlerge yürgüzüwatqan kishilik hoquq jinayetlirige xatime bérish wedisige emel qilishqa, shuningdek Uyghur irqi qirghinchiliqigha xatime bérish üchün xitaygha bésimni kücheytish hemde munasiwetlik jiddiy tedbirlerni yolgha qoyushqa chaqirmaqta.

2024-Yili 29-awghust dunya Uyghur qurultiyi we xelq'aradiki hökümetsiz teshkilatlarning ortaq imzaliqida wolkér türkning bayanatini qarshi élish mezmunidiki “Uyghur rayonidiki wehshiyane jinayetler” namliq birleshme bayanat élan qilindi. Bayanatta mundaq déyilidu:

 “Aliy komissar Uyghur rayonidiki kishilik hoquq depsendichilikini ‛toluq tekshürüsh‚ ke chaqirdi hemde ziyankeshlikke uchrighuchilar üchün söz qilishqa wede berdi. Biz aliy komissar wolkér türkning pütün memliket miqyasida dawam qiliwatqan kishilik hoquq depsendichilikige köngül bölgenliki, jümlidin b d t bilen alaqisi barlarni xalighanche tutup turush we öch élishtin teshwishliniwatqanliqigha, shundaqla uning xitay tewesidiki kishilerning kishilik hoquqni qoghdashni yaxshilashqa yardem bérishke qatnashqanliqigha apirin oquymiz. ”

Dunya Uyghur qurultiyi, Uyghur kishilik hoquq qurulushi, “Uyghur herikiti” qatarliq Uyghur teshkilatliridin bashqa yene xitaygha qarshi kishilik hoquq teshkilatliri, xongkong we tibet teshkilatliri, xelq'ara qiynaqqa qarshi turush teshkilati (OMCT), chégrasiz muxbirlar teshkilati qatarliq 19 teshkilatning imzasi bilen élan qilin'ghan bu birleshme bayanatta xitayning insaniyetke qarshi jinayetlerni yürgüzüpla qalmastin, yene bu jinayetlirini pütün küchi bilen inkar qilishqa urunup kelgenliki otturigha qoyuldi. Shuning bilen birge eger xitaygha qarshi jiddiy heriket qollanmighanda xitayning insaniyetke qarshi misli körülmigen jinayetlerni dawam qilidighanliqi tekitlendi.

Xitaygha bésim qilidighan yaxshi purset

Mezkur birleshme bayanatta b d t kishilik hoquq kéngishining 9-séntebir échilidighan 57-qétimliq yighinida bu mesile heqqide jiddiy tedbir qollinish chaqiriqi otturigha qoyulghan. Shundaqla xitay hökümitining hazirghiche özining insaniyetke qarshi jinayetlirini inkar qilish we jawabkarliqtin qéchish bilen meshghul boluwatqanliqi, shuning bilen bir waqitta izchil halda rayon miqyasida bigunah kishilerge ziyankeshlik qilishni keng we sistémiliq ijra qiliwatqanliqi, Uyghurlargha xas medeniyet, diniy étiqad we tilni yoqitishni dawam qiliwatqanliqini sherhligen. Wolkér türkning özi bergen wedilerni konkrét heriketke aylandurush üchün “Aliy komissar ziyankeshlikke uchrighuchilar, hayat qalghanlar we ularning wekilliri bilen qerellik doklat bérish yighini échish, yoqap ketken we naheq tutup qélin'ghan a'ile ezalirini izdesh hemde ularni erkinlikke chiqirishtiki zörür méxanizmlarni ornitish” dégendek konkrét teleplerni otturigha qoyghan.

Dunya Uyghur qurultiyining dunyawi himayegerlik ishliri diréktori zumret'ay erkin bu heqte söz bolghanda b d t ning hazirqi kishilik hoquq aliy aliy komissar wolkér türk élan qilghan bayanatning b d t kishilik hoquq kéngishi 57-qétimliq yighini échilishning aldida élan qilinishining intayin muhim ehmiyetke ige ikenlikini alahide eskertidu. Uning qarishiche, bu birleshme bayanat arqiliq herqaysi teshkilatlar b d t gha eza döletlerni xitayning Uyghur élidiki ziyankeshlikige xatime bérishke we bu toghrisida ulargha bésim ishlitishke chaqiriq qilghan.

Héchqandaq xewer yoq!

B d t kishilik hoquq aliy komissari wolkér türk bayanatida xitay hökümitige dawamliq bésip qilip, xalighanche tutqun qilin'ghan kishilerni qoyup bérishni telep qilidighanliqi, shuningdek yoq qiliwétilgen kishilerning iz-dérikini qilidighanliqini bildürgenidi. Melum bolghandek, xitay da'iriliri 2016-yilidin kéyin “Ikki yüzlimichilikke qarshi turush” dégendek türlük bahaniler bilen Uyghur serxillirini nishan qilghan chong tutqunni bashlighan bolup, lagér we türmilerge qamalghan nurghunlighan kishilerning ta hazirghiche iz-dériki bolmay kelmekte.

Uyghur élidiki shinjang uniwérsitétining mudiri tashpolat tiyip xitayning 2017‏-yili bashlan'ghan keng kölemlik tutqunida ghayib bolghan kishilerning biri. Kéyinche da'irilerning uni “Bölgünchilik” bilen eyibligenliki we ikki yil kéchiktürüp ölümge höküm qilghanliqi delillen'gen idi. Tashpolat téyipning ghayib bolushi dunyada zor ghulghula qozghap, xelq'ara ilim sahesi we kishilik hoquq teshkilatlirining qattiq eyiblishige uchrighanidi.

Halbuki uning amérikidiki inisi nuri téyip radiyomiz ziyaritini qobul qilip közge körün'gen Uyghur ziyaliysi, piroféssor tashpolat téyipning teqdiri heqqide hazirghiche héch qandaq xewer yoqluqini bildürdi. Uning éytishiche, akisi ghayib bolghandin kéyin u b d t ning munasiwetlik orunliri bilen bir qanche qétim körüshken bolsimu, uning qeyerge qamalghanliqidek eqelliy uchurghimu ige bolalmay bekmu ökün'gen. U “B d t gha eza döletler eger xitaygha mexsus qanun turghuzup heriket qilmighanda yenila héchqandaq netije chiqmaydu, xitay hökümiti köz boyamchiliqini dawamlashturidu” deydu.

Wediler ümid berdi, emma…

Xitayning ghayib qiliwétishige we adaletsiz halda ömürlük qamaqqa höküm qilishigha duch kelgen wekillik ziyaliylardin biri insanshunasliq we Uyghur folklor saheside bösüsh xaraktérlik netijiliri bilen xelq'arada tonulghan tetqiqatchi, shinjang uniwérsitétining piroféssori rahile dawut hésablinidu. Piroféssor rahile dawut 2017‏-yilining axiri iz-déreksiz ghayib bolghandin buyan, xitay hökümiti uning aqiwiti heqqide héchqandaq uchur bermey kelmekte.

Rahile dawutning amérikidiki qizi eqide tashpolat ziyaritimizni qobul qilip, b d t kishilik hoquq aliy komissari wolkér türk élan qilghan bayanatning özige ümid béghishlighanliqini bildürdi. U yene apisi rahile dawutqa oxshash adaletsizlikke uchrighan milyonlighan Uyghurlar üchün dunyadiki barliq döletler we insanlarning xitaygha ortaq bésim ishlitish mes'uliyiti barliqini tekitlidi.

B d t kishilik hoquq kéngishi 2022-yili 31-awghustta élan qilghan “Shinjangning kishilik hoquq ehwali” témisidiki doklatta alahide orun alghan Uyghur we bashqa musulman milletler duch kéliwatqan jismaniy qiynaq, mejburiy tughut cheklesh, ménge yuyush we jinsi zorawanliq qatarliq insaniyetke qarshi jinayetlerni delilleshte lagér shahitlirining guwahliqliriningmu intayin muhim rol oynighanliqi melum. Amérikidiki lagér shahitliridin tursun'ay ziyawudun xitay hökümitining “Terbiyelesh merkezliri” de ayallargha yürgüzülüwatqan qiyin-qistaq we jinsiy zorawanliqqa oxshash wehshiyliklirining pash bolushida achquchluq rol oynighan idi.

Tursun'ay ziyawudun ziyaritimizni qobul qilip, özining her qétim xitayning türlük tehditlirige qarimastin b d t gha oxshash xelq'araliq teshkilatlar we xelq'araliq metbu'atlargha söz qilishqa jür'et qilishida “Ular choqum bizge yardem béridu” dégen bir ishenchning yoqalmighanliqi muhim rol oynighanliqini tekitleydu. Shuning bilen birge bu wediler heqiqiy tedbirge aylanmighanda zulumgha uchrawatqan Uyghur xelqining emdi buninggha berdashliq bérelmey qélishidin endishe qiliwatqanliqini bildürdi.

Xitay irqi qirghinchiliq jinayetlirini yapalmidi hem yapalmaydu!

Washin'gtonda pa'aliyet qiliwatqan Uyghur kishilik hoquq qurulushining tetqiqatchisi zubeyre shemsidin xanim b d t ning hazirqi kishilik hoquq aliy aliy komissar wolkér türkning Uyghurlarning adaliti üchün heriket qilidighanliqi toghriliq bergen wedisini “Xitayning irqi qirghinchiliqi bashlan'ghandin buyan b d t teripidin xitaygha bérilgen eng küchlük bir signal” dep tonuydighanliqini bildürdi. Uning qarishiche, buni yene öz nöwitide xitayning basturushlirigha héchqachan bash egmigen weten ichi we sirtidiki Uyghurlarning bir türlük ghelibisi, dep qarashqimu bolidu.

Zubeyre xanimning tekitlishiche, bu hal yene bir yaqtin xitayning Uyghur irqi qirghinchiliqini yépish urunushlirining meghlup bolghanliqini körsitip béridiken. U, bu yéngi ilgirilesh heqqide toxtilip “Buni Uyghurlarning xitaygha qarshi küreshlirini dawamlashturushigha ilham bolsiken, dégen ümidtimen” deydu.