Ваң йи мюнхен хәвпсизлик йиғинида хитай һөкүмитиниң тәшвиқатини тәкрарлиған
2024.02.20

Дуняниң һәрқайси җайлиридики дөләт әрбаблирини һәм шундақла сиясәт вә тиҗарәт саһәсидики муһим затларни бир ариға җәм қилидиған нопузлуқ сорунларниң бири болған “мюнхен хәвпсизлик йиғини” да хитай ташқи ишлар министири ваң йи уйғурларниң мәҗбурий әмгики мәсилиси һәққидики соалға дуч кәлгән.
У, 16-февралдин 18-февралғичә 3 күн давам қилған йиғинниң иккинчи күни, йәни 17-феврал күни йиғинда нутуқ сөзлигәндин кейин мәхсус зиярәт қобул қилип, соалларға җаваб бәргән.
Риясәтчи ваң йиға хитабән бу йиғин ечилиштин илгири германийәниң икки чоң ширкити болған “волкисваген” вә даңлиқ химийә санаәт магнати болған BASF ширкәтлириниң уйғур мәҗбурий әмгикигә четилип зор ғулғула қозғиғанлиқини, германийә вә явропа иттипақиниң тәминләш зәнҗирлиридики кишилик һоқуқ нормилириға мунасивәтлик йеңи тәдбирләрни бәлгилигәнликини дегән. У йәнә уйғурларниң вәзийитиниң һазир сиясий вә иқтисадий мәсилә болуп туруватқанлиқини ейтип, бир қанчә йил аввал б д т кишилик һоқуқ алий комиссарлиқиниң уйғурларниң вәзийити һәққидә бир доклат елан қилғанлиқини әскәрткән һәмдә “ силәр бу мәсилиләрни қандақ һәл қилмақчи? мәҗбурий әмгәк мәсилилири һәққидики тәнқидләрниң йәнә чиқмаслиқи үчүн немә ишларни қилишни ойлишиватисиләр?” дәп сориған.
Хитай ташқи ишлар министири ваң йи болса буниңға бәргән җавабини “ йеқинқи йиллардин буян шинҗаң һәққидә нурғун ялған-явидақ сөзләр ойдуруп чиқилди. Мән төвәндә сизгә бир қанчә истатистикилиқ мәлумат билән әмәлийәтни дәп берәй” дегән сөз билән башлиған. Улар “уйғурларниң нопуси шинҗаң аптоном райони қурулған вақитта 2 милйонғиму йәтмәйтти, һазир 12 милйонға йәтти, бу қандақму ирқий қирғинчилиқ болсун? уйғурларниң оттуричә өмри өз вақтидики 30 яштин һазир 75 яшқа көтүрүлди. Бу кишилик һоқуқни қоғдашниң әң яхши мисали әмәсму? шинҗаңда диний әркинликму наһайити яхши капаләткә игә қилинған. Мәсилән шинҗаңда һәр 530 мусулманға бир мәсчит тоғра келиду. Униң үстигә һөкүмәт бу мәсчитләрни ясаш, қоғдаш хизмәтлиригә ярдәм бериду” дегән.
Ваң йи йәнә, уйғур елидики һәрқайси милләтләрниң тил, йезиқ вә мәдәнийитиниң интайин яхши қоғдиливатқанлиқи, райондики дуканларниң һәммисиниң хитайчә вә шу йәрлик аз санлиқ милләтләрниң йезиқи болуп икки хил тилда йезилидиғанлиқини, хитайниң аз санлиқ милләтләр сияситиниң дуня бойичә әң илғар орунда туридиғанлиқини илгири сүргән.
Дуня уйғур қурултийиниң рәиси долқун әйса әпәнди ваң йиниң сөзлиригә инкас қайтурди. Униң дейишичә, ваң йиниң полаттәк пакитлар алдидиму ялғанчилиқ қилиши хитай һөкүмитиниң уйғурларға қаритиватқан вәһшийликлириниң давам қилидиғанлиқидин дерәк беридикән.
Долқун әйса ваң йиниң “уйғурларниң нопусиниң шинҗаң аптоном райони қурулғанда 2 милйонға йәтмәйтти” дейишиниң өзиниң ялғанчилиқ икәнликини илгири сүрүп , уйғурларниң нопусиниң хитай истатистикисиниң өзидила 1950-йилиниң бешидила 3 йерим милйон дәп көрситилгәнликини, 1949-йили уйғур елидики хитайларниң 200 миңдин сәл көп болуп, нопусниң %5 ни тәшкил қилидиғанлиқи, уларниң аз санлиқ милләт, уйғурларниң болса %75 болуп, райондики әң көп санлиқ милләт икәнлики, һазир болса хитайларниң бу җайда нәччә он һәссә көпийип, һәммә орунларни игиләп, хитай һөкүмитиниң уйғур тилини мәктәпләрдин чәкләп, уйғурларға ирқий қирғинчилиқ йүргүзгәнликини билдүрди.
Хитай ташқи ишлар министири ваң йи шу күни сөзи давамида йәнә, уйғурлар учраватқан мәҗбурий әмгәк мәсилисиниму рәт қилған. У “ әҗәба шинҗаңдики уйғур қатарлиқ аз санлиқ милләтләрниң әмгәк һоқуқи йоқму? силәр мәҗбурий әмгәк дегән баһанә билән уларни ишсиз қойсаңлар, ишлигили қоймисаңлар, ишләпчиқарған мәһсулатини сатқили қоймисаңлар, бу инсанпәрвәрликкә тоғра келәмду?” дәп сөз қилған. У йәнә кишиләрни уйғур елигә берип биваситә берип, әмәлийәтни көрүп келишкә тәклип қилған.
Уйғурларниң мәҗбурий әмгәк мәсилиси һәққидә пакитлиқ доклатларни елан қилип бу һәқтә муһим қанун – тәдбирләрниң чиқишида түрткилик рол ойниған тәтқиқатчи адриян зенз болса радийомизға қилған сөзидә ваң йиниң сөзлириниң хитай һөкүмити илгири сүрүп келиватқан тәшвиқат линийәси билән охшашлиқини билдүрди. У мундақ деди:
“ваң йиниң дегәнлири хитай һөкүмити илгири сүрүп кәлгән тәшвиқат һекайилири билән охшаш. Улар давамлиқ ‛шинҗаңда мәҗбурий әмгәк йоқ, һәммиси ялған. Шинҗаңлиқлар иҗабий тәрәққияттин бәһримән болуватиду‚ дәйду. Бирақ әмәлийәт буниң әксичә. Улар зиярәтчиләрниң беришиғиму йол қоймайду.”
Доктор адриян зенз йәнә мәҗбурий әмгәк һәққидики доклатларниң һәммисиниң пакитқа асасән тәйярланғанлиқини тәкитләп, “хитай һөкүмити ‛ялғанни тәкрарлавәрсә, растқа айлиниду‚ дегән пәлсәписини қолланмақчи болуватиду”, дәп әскәртти. У мундақ деди:
“ районда мәҗбурий әмгәк мәвҗут. Бизниң бу һәқтә шаһитлиримиз вә тәтқиқат нәтиҗилиримиз бар. Болупму өткән йили чиқарған доклатимда бир лагер шаһити аял өзи билән бир камерда ятқан икки аялниң дөләт қоллишидики мәҗбурий әмгәк түзүми бойичә башқа җайға әмгәккә беришни халимиғанлиқи үчүн лагерға қамалғанлиқи һәққидә гуваһлиқ бәргән. Мәнчә хитай һөкүмити шинҗаңға кирип -чиқишни контрол қилалиғанлиқи үчүн башқа бир реаллиқни илгири сүрәләйдиғанлиқини билиду ,шуңа улар очуқ-ашкара ялған сөзләватиду. Қисқиси, ялғанни миң қетим десәң, кишиләр ахири униңға көнүп қалиду, дегән мәнтиқә бойичә һәрикәт қиливатиду.”
Дәрвәқә, хитайниң йәр шари телевизийә тори, йәни CGTN қатарлиқ тор бәтләрдә мәҗбурий әмгәк һәққидики әйибләшләргә қарши ишләнгән тәшвиқат филимлирида чиқирилған аталмиш уйғур ишчиларму дәл юқириқидәк “бир қисим яман нийәтлик кишиләр бизниң әмгәк һоқуқимизни тартивалди, улар бизни җан баққили қоймиди” дегәндәк ибариләрни қолланғаниди.
Долқун әйса әпәнди болса “мюнхен хәвпсизлик йиғини” дәк хәлқаралиқ сорунларда хитай һөкүмитиниң тәшвиқатини қилиш пурсити берилмәслики керәкликини тәкитләп, буниң әпсуслинарлиқ бир ишлиқини билдүрди. У йәнә, бундақ сорунларда бундин кейин өктичи авазларға көпләп пурсәт берилиши лазимлиқини билдүрди.
Хитай ташқи ишлар министири ваң йиниң юқиридики бу сөзлири иҗтимаий таратқулардиму күчлүк инкас қозғиған болуп, нурғун паалийәтчиләр вә лагердики уруқ-туғқанлириниң из-дерикини қиливатқан гуваһчилар “X” тики инкаслирида ваң йиниң сөзлиригә рәддийә бәргән.