Wang yi myunxén xewpsizlik yighinida xitay hökümitining teshwiqatini tekrarlighan
2024.02.20

Dunyaning herqaysi jayliridiki dölet erbablirini hem shundaqla siyaset we tijaret sahesidiki muhim zatlarni bir arigha jem qilidighan nopuzluq sorunlarning biri bolghan “Myunxén xewpsizlik yighini” da xitay tashqi ishlar ministiri wang yi Uyghurlarning mejburiy emgiki mesilisi heqqidiki so'algha duch kelgen.
U, 16-féwraldin 18-féwralghiche 3 kün dawam qilghan yighinning ikkinchi küni, yeni 17-féwral küni yighinda nutuq sözligendin kéyin mexsus ziyaret qobul qilip, so'allargha jawab bergen.
Riyasetchi wang yigha xitaben bu yighin échilishtin ilgiri gérmaniyening ikki chong shirkiti bolghan “Wolkiswagén” we dangliq ximiye sana'et magnati bolghan BASF shirketlirining Uyghur mejburiy emgikige chétilip zor ghulghula qozghighanliqini, gérmaniye we yawropa ittipaqining teminlesh zenjirliridiki kishilik hoquq normilirigha munasiwetlik yéngi tedbirlerni belgiligenlikini dégen. U yene Uyghurlarning weziyitining hazir siyasiy we iqtisadiy mesile bolup turuwatqanliqini éytip, bir qanche yil awwal b d t kishilik hoquq aliy komissarliqining Uyghurlarning weziyiti heqqide bir doklat élan qilghanliqini eskertken hemde “ Siler bu mesililerni qandaq hel qilmaqchi? mejburiy emgek mesililiri heqqidiki tenqidlerning yene chiqmasliqi üchün néme ishlarni qilishni oylishiwatisiler?” dep sorighan.
Xitay tashqi ishlar ministiri wang yi bolsa buninggha bergen jawabini “ Yéqinqi yillardin buyan shinjang heqqide nurghun yalghan-yawidaq sözler oydurup chiqildi. Men töwende sizge bir qanche istatistikiliq melumat bilen emeliyetni dep bérey” dégen söz bilen bashlighan. Ular “Uyghurlarning nopusi shinjang aptonom rayoni qurulghan waqitta 2 milyon'ghimu yetmeytti, hazir 12 milyon'gha yetti, bu qandaqmu irqiy qirghinchiliq bolsun? Uyghurlarning otturiche ömri öz waqtidiki 30 yashtin hazir 75 yashqa kötürüldi. Bu kishilik hoquqni qoghdashning eng yaxshi misali emesmu? shinjangda diniy erkinlikmu nahayiti yaxshi kapaletke ige qilin'ghan. Mesilen shinjangda her 530 musulman'gha bir meschit toghra kélidu. Uning üstige hökümet bu meschitlerni yasash, qoghdash xizmetlirige yardem béridu” dégen.
Wang yi yene, Uyghur élidiki herqaysi milletlerning til, yéziq we medeniyitining intayin yaxshi qoghdiliwatqanliqi, rayondiki dukanlarning hemmisining xitayche we shu yerlik az sanliq milletlerning yéziqi bolup ikki xil tilda yézilidighanliqini, xitayning az sanliq milletler siyasitining dunya boyiche eng ilghar orunda turidighanliqini ilgiri sürgen.
Dunya Uyghur qurultiyining re'isi dolqun eysa ependi wang yining sözlirige inkas qayturdi. Uning déyishiche, wang yining polattek pakitlar aldidimu yalghanchiliq qilishi xitay hökümitining Uyghurlargha qaritiwatqan wehshiyliklirining dawam qilidighanliqidin dérek béridiken.
Dolqun eysa wang yining “Uyghurlarning nopusining shinjang aptonom rayoni qurulghanda 2 milyon'gha yetmeytti” déyishining özining yalghanchiliq ikenlikini ilgiri sürüp , Uyghurlarning nopusining xitay istatistikisining özidila 1950-yilining béshidila 3 yérim milyon dep körsitilgenlikini, 1949-yili Uyghur élidiki xitaylarning 200 mingdin sel köp bolup, nopusning %5 ni teshkil qilidighanliqi, ularning az sanliq millet, Uyghurlarning bolsa %75 bolup, rayondiki eng köp sanliq millet ikenliki, hazir bolsa xitaylarning bu jayda nechche on hesse köpiyip, hemme orunlarni igilep, xitay hökümitining Uyghur tilini mekteplerdin cheklep, Uyghurlargha irqiy qirghinchiliq yürgüzgenlikini bildürdi.
Xitay tashqi ishlar ministiri wang yi shu küni sözi dawamida yene, Uyghurlar uchrawatqan mejburiy emgek mesilisinimu ret qilghan. U “ Ejeba shinjangdiki Uyghur qatarliq az sanliq milletlerning emgek hoquqi yoqmu? siler mejburiy emgek dégen bahane bilen ularni ishsiz qoysanglar, ishligili qoymisanglar, ishlepchiqarghan mehsulatini satqili qoymisanglar, bu insanperwerlikke toghra kélemdu?” dep söz qilghan. U yene kishilerni Uyghur élige bérip biwasite bérip, emeliyetni körüp kélishke teklip qilghan.
Uyghurlarning mejburiy emgek mesilisi heqqide pakitliq doklatlarni élan qilip bu heqte muhim qanun – tedbirlerning chiqishida türtkilik rol oynighan tetqiqatchi adriyan zénz bolsa radiyomizgha qilghan sözide wang yining sözlirining xitay hökümiti ilgiri sürüp kéliwatqan teshwiqat liniyesi bilen oxshashliqini bildürdi. U mundaq dédi:
“Wang yining dégenliri xitay hökümiti ilgiri sürüp kelgen teshwiqat hékayiliri bilen oxshash. Ular dawamliq ‛shinjangda mejburiy emgek yoq, hemmisi yalghan. Shinjangliqlar ijabiy tereqqiyattin behrimen boluwatidu‚ deydu. Biraq emeliyet buning eksiche. Ular ziyaretchilerning bérishighimu yol qoymaydu.”
Doktor adriyan zénz yene mejburiy emgek heqqidiki doklatlarning hemmisining pakitqa asasen teyyarlan'ghanliqini tekitlep, “Xitay hökümiti ‛yalghanni tekrarlawerse, rastqa aylinidu‚ dégen pelsepisini qollanmaqchi boluwatidu”, dep eskertti. U mundaq dédi:
“ Rayonda mejburiy emgek mewjut. Bizning bu heqte shahitlirimiz we tetqiqat netijilirimiz bar. Bolupmu ötken yili chiqarghan doklatimda bir lagér shahiti ayal özi bilen bir kamérda yatqan ikki ayalning dölet qollishidiki mejburiy emgek tüzümi boyiche bashqa jaygha emgekke bérishni xalimighanliqi üchün lagérgha qamalghanliqi heqqide guwahliq bergen. Menche xitay hökümiti shinjanggha kirip -chiqishni kontrol qilalighanliqi üchün bashqa bir ré'alliqni ilgiri süreleydighanliqini bilidu ,shunga ular ochuq-ashkara yalghan sözlewatidu. Qisqisi, yalghanni ming qétim déseng, kishiler axiri uninggha könüp qalidu, dégen mentiqe boyiche heriket qiliwatidu.”
Derweqe, xitayning yer shari téléwiziye tori, yeni CGTN qatarliq tor betlerde mejburiy emgek heqqidiki eyibleshlerge qarshi ishlen'gen teshwiqat filimlirida chiqirilghan atalmish Uyghur ishchilarmu del yuqiriqidek “Bir qisim yaman niyetlik kishiler bizning emgek hoquqimizni tartiwaldi, ular bizni jan baqqili qoymidi” dégendek ibarilerni qollan'ghanidi.
Dolqun eysa ependi bolsa “Myunxén xewpsizlik yighini” dek xelq'araliq sorunlarda xitay hökümitining teshwiqatini qilish pursiti bérilmesliki kéreklikini tekitlep, buning epsuslinarliq bir ishliqini bildürdi. U yene, bundaq sorunlarda bundin kéyin öktichi awazlargha köplep purset bérilishi lazimliqini bildürdi.
Xitay tashqi ishlar ministiri wang yining yuqiridiki bu sözliri ijtima'iy taratqulardimu küchlük inkas qozghighan bolup, nurghun pa'aliyetchiler we lagérdiki uruq-tughqanlirining iz-dérikini qiliwatqan guwahchilar “X” tiki inkaslirida wang yining sözlirige reddiye bergen.