Doktor adriyan zénz bilen söhbet: xelq'ara emgekchiler teshkilati we Uyghur mejburiy emgiki
2024.09.27
Xelq'ara emgekchiler teshkilati (ILO) ning mejburiy emgekke bolghan mu'amilisi we xitaydiki mejburiy emgek ehwali heqqide köpligen munaziriler dawamlishiwatqan bir peytte, tetqiqatchi doktor adriyan zénz bilen bu mesile toghrisida bir söhbet ötküzüldi. Doktor zénz söhbet jeryanida xelq'ara emgekchiler teshkilatining bu mesilidiki roli we kelgüsi yönilishi heqqidiki tehlillirini otturigha qoydi. U otturigha qoyghan “Dölet hamiyliqidiki lagérsiz mejburiy emgek” uqumi Uyghurlarning hazirqi weziyitini chüshinishte yéngi bir nuqti'inezer bilen teminleydu. Doktor zénzning qarishiche, bu xil mejburiy emgek shekli en'eniwi türme emgikidin perqliq bolup, téximu murekkep we keng kölemlik xaraktérge ige.
Söhbette doktor zénz xelq'ara emgekchiler teshkilatining bu mesilige bolghan mu'amiliside körülgen ötmüshtiki yétersizlikler we yéqinqi ijabiy özgirishlerni tepsiliy chüshendürdi. Bolupmu mezkur teshkilatning 2024-yilidiki yéngi xizmet nishanining ehmiyitini alahide tekitlidi. Buningdin sirt, doktor zénz dölet hamiyliqidiki mejburiy emgekning dunya miqyasidiki omumiy ehwali bilen xitaydiki ehwali otturisida qandaq perqlerning barliqini éniq misallar arqiliq körsitip berdi. Téximu muhimi xelq'ara jem'iyetning xitaydiki mejburiy emgek mesilisige qandaq mu'amile qilishi kérekliki heqqide qimmetlik teklip-pikirlerni otturigha qoydi.
Töwenki awaz ulinishidin öz muxbirimiz shehrizadning doktor adriyan zénz bilen ötküzgen mexsus söhbitining toluq mezmunini anglaysiler.
Muxbir: doktor zénz, siz xelq'ara emgekchiler teshkilati öz diqqitini dölet hamiyliqidiki mejburiy emgek qanunliridin zamaniwi qulluqqa yötkigenlikini tilgha aldingiz. Sizningche bu özgirish xelq'ara teshkilatlarning xitaydiki Uyghurlar we bashqa az sanliq milletlerge qaritilghan emgek küchlirini yötkesh layihesi toghrisida söz qilishigha qandaq tesir körsetti?
Adriyan zénz: xelq'ara emgekchiler teshkilati (ILO) ning 2001-yilidin bashlap özining ölchem körsetküch sistémisini ishlep chiqqanliqini nezerde tutqanda bu yötkilishning selbiy tesirini bekmu chong boldi, déyish mumkin. Xelq'ara emgekchiler teshkilatining diqqiti zamaniwi qulluqqa we xususiy shirketlerning xelq'araliq teminlesh zenjirigila merkezliship qalghanliqtin dölet hamiyliqidiki mejburiy emgekni bayqashqa da'ir körsetmilerni tüzüp chiqalmighanidi. Bu yétersizlik özbékistanning paxta mehsulatini bahalash jeryanida deslep bolup közge chéliqti. Shunglashqa, 2017-yili shinjangdiki weziyet keskinleshkende bu xildiki teyyarliqsizliq téximu éniq namayan boldi. Xelq'ara emgekchiler teshkilatining bu mesilige qandaq tedbir qollinidighanliqi we körsetküchlerning qaysi yönilishte tereqqiy qilidighanliqi nahayiti müjmel idi. Shunga, méningche buning selbiy aqiwetliri nahayiti körünerlik boldi. Biraq, bextimizge yarisha, bu yilqi yéngi ilgirileshler bu ehwalni bir baldaq tüzetti.
Muxbir: yéqinqi tetqiqatingizda, siz xelq'ara emgekchiler teshkilati sistémisidiki ejellik ajizliqlarni, bolupmu ularning dölet hamiyliqidiki emgek sistémisigha emes, eksiche ish orunlirigha merkezliship qalghanliqini tekitlidingiz. Bu yétersizliklerning shinjangdiki mejburiy emgekke qarshi turush tirishchanliqlirigha, bolupmu yighiwélish lagérlirining sirtidiki ehwallargha qandaq tesir körsetkenliki toghrisida tepsiliyrek chüshenche bérelemsiz?
Adriyan zénz: bolidu. Diqqet nuqtisini xizmet orunliridiki mejburiy emgekning körünerlik körsetküchlirini bahalashqa merkezleshtürüsh xususiy shirketlerge mas kélidu we shular üchün layihelen'gen. Biraq bu usul Uyghurlargha yürgüzülgen mejburiy emgekni bayqashqa, bolupmu lagér sistémisi bilen munasiwetsiz bolghan mejburiy emgekni bayqashqa qet'iy mas kelmeydu. Shunga, bu xil merkezleshtürüshning diqqetni chalghutidighanliqi we ajizliq bolidighanliqi ispatlandi. Men buni bir chataq we kemchilik süpitide ötken yili qayta-qayta tekitligen idim.
Muxbir : siz “Dölet hamiyliqidiki lagérsiz mejburiy emgek” dégen uqumni otturigha qoydingiz. Bu uqumning xitayning emgek küchlirini yötkesh pirogrammilirigha qandaq tetbiqlinidighanliqini chüshendürüp bérelemsiz? bolupmu xorlashqa da'ir biwasite delillerni tépish qiyin boluwatqanda bu uqumning Uyghurlar heqqidiki keng da'irilik xewp-xeterlerni bahalashta néme üchün muhim ikenlikini izahlap bérelemsiz?
Adriyan zénz: shinjangda ikki türlük mejburiy emgek mewjut. Buning biri, lagérlar bilen baghlan'ghan. Bu jehettin alghanda uni dunyaning herqaysi jayliridiki türme emgiki bilen sélishturush mumkin. Emma shinjangdiki téximu keng kölemlik yene bir xil mejburiy emgek sistémisi bolsa emgek küchlirini yötkesh asasigha qurulghan. Men buni chüshendürüsh we uqumlashturush üchün “Dölet hamiyliqidiki lagérsiz mejburiy emgek seperwerliki” dégen atalghuni otturigha qoydum. Chünki buni melum bir tutup turush merkizi yaki türmige baghlap chüshendürüsh mumkin emes. Undaqta, bu qandaq ishleydu? néme üchün mejburlash xaraktérige ige? buni qandaq ölcheymiz? dégendek so'allargha duch kelgende bu meyli uqum jehettin bolsun, ilmiy jehettin bolsun yaki emeliy sinaq nuqtisidin bolsun birdek bekmu qiyin bir mesile bolup qalidu. Shunga, bu men ötken yilqi tetqiqatimda otturigha qoyghandek pewqul'adde mu'amile qilish usulini telep qilidu. Xushallinarliqi, men bu yil xelq'ara emgek teshkilatining bu usulni qollan'ghanliqini kördüm.
Muxbir: siz dölet hamiyliqidiki mejburiy emgekning salmiqi dunya miqyasida töwenlewatqanliqini, emma xitayda yenila halqiliq mesile bolup turuwatqanliqini tilgha aldingiz. Amérika siyasiyonliri we xelq'ara teshkilatlar qandaq qilip xitaydiki mejburiy emgek sistémisi toghrisida söz qilish bilen birge bu özgirishni eng yaxshi usulda eks ettüreleydu, dep qaraysiz?
Adriyan zénz: men buninggha azraq éniqlima bérip qoyushum zörür, dep qaraymen. Xelq'ara emgekchiler teshkilati dölet hamiyliqidiki mejburiy emgekni aziyiwatidu dep oylap qalghan bolup, bu hal derweqe 2000-yillarda rast bolghan bolushi mumkin. Emma 2010-yillarda biz dölet hamiyliqidiki mejburiy emgekning qayta ewj éliwatqanliqini körduq, emma xelq'ara emgek teshkilati bolsa buni bayqiyalmighan. Del mushu sewebtin men buning qandaqlarche köpiyip méngiwatqanliqini tekshürüshni muhim dep qaraymen. Xelq'ara emgekchiler teshkilati deslepte bu köpiyishni hésabqa almighan idi. Emma yéqinda xelq'ara emgekchiler teshkilati bu jehette yétiship kéliwatidu.
Muxbir: sizningche, xelq'ara jem'iyet mejburiy emgek sahesidiki bezi éniq hadisilerge ipade bildürüsh bilen xitay döliti bash bolup ijra qiliwatqan we Uyghurlargha oxshash xitay bolmighan milletlerni nishanlighan heriketlerning keng kölemlik sistémiliq xewp-xeterlirige ipade bildürüshni qandaq maslashturushi kérek?
Adriyan zénz: hazirghiche shirketlerni asas qilghan xususiy mejburiy emgek mesiliside, mejburiy emgekning éniq we ölchigili bolidighan ehwallirigha diqqet qilish dawamliq muwapiq we zörür bolup kelmekte. Elwette, bu hemishe biz qilishni xalaydighan ish, jümlidin dölet mejburlighan mejburiy emgek üchünmu shundaq. Siz melum ehwallarni ölchiyeleydighan bolushni xalaysiz, emma mesile shuki, köp ehwallarda bundaq qilish mumkin bolmay qalidu. Shundaqla dölet yürgüzgen mejburiy emgekning kölimi we chongqurluqini bahalashmu ishenchlik emes. Shunga köp jehettin bizge her ikki xil ölchesh usuli kérek we her ikkilisini tereqqiy qildurushimiz kérek. Shunglashqa, xelq'ara emgekchiler teshkilatining yéngilan'ghan qollanmisidiki yéngi ölchem körsetmiliri mushu ikki xil ölchem qurulmisini tereqqiy qildurush arqiliq bu tereqqiyatning toghra yönilishige mas kélidighan bolup chiqidu, dep oylaymen.
Muxbir: ziyaritimizni qobul qilghanliqingizgha köp rehmet, doktor adriyan zénz.
Adriyan zénz: sizgimu rehmet.